ભર ઉનાળે રાજેન્દ્ર શાહના આ શિયાળુ શબ્દો તે યાદ કરવાના હોય? કાંઈ કારણ? હા, કારણ છે, આજે જે વાત માંડવાની છે એ. આ એ જમાનાની વાત છે જ્યારે મુંબઈમાં શિયાળો બે-પાંચ દિવસમાં આટોપાઈ જતો નહીં.
મુમતાઝ બેગમ, સિક્સ સિલિન્ડર સ્ટુડબેકર, લાલ મૅક્સવેલ, અબ્દુલ કાદર બાવલા
શિયાળુ સાંજની વેળ છે થોડી,
હાલને સાજન ભમીએ આપણ, નિંદરું આવશે મોડી.
ભર ઉનાળે રાજેન્દ્ર શાહના આ શિયાળુ શબ્દો તે યાદ કરવાના હોય? કાંઈ કારણ? હા, કારણ છે, આજે જે વાત માંડવાની છે એ. આ એ જમાનાની વાત છે જ્યારે મુંબઈમાં શિયાળો બે-પાંચ દિવસમાં આટોપાઈ જતો નહીં. ખાસ્સો દોઢ-બે મહિના સુધી લંબાતો. તો ધુંઆધાર ગરમીમાં અકળાતાં વાચક બંધુ-ભગિનીઓ, ચાલો આજે જઈએ સો વર્ષ પહેલાંની મુંબઈની એક શિયાળુ સાંજે, ભમવા. પણ ક્યાં?
સ્થળ: મલબાર હિલ,
યાને હૅન્ગિંગ ગાર્ડન્સ, યાને સર ફિરોઝશાહ મહેતા ગાર્ડન.
તારીખ: સોમવાર,
૧૨ જાન્યુઆરી ૧૯૨૫
સમય: સાંજના સાડાસાત
ADVERTISEMENT
રસ્તો સૂમસામ. શિયાળાના દિવસોમાં અંધારું વહેલું થઈ ગયું છે. લોકો વહેલા ઘરે જઈને વહેલા જમીને, રજાઈ ઓઢીને વહેલા-વહેલા પોઢી જવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે. એવે વખતે સાંજના સાડાસાતને સુમારે છ સિલિન્ડરવાળી કાળા રંગની સ્ટુડબેકર મોટર મલબાર હિલ તરફ જઈ રહી છે. એ વખતે હિન્દુસ્તાનમાં મોટર બનતી નહીં. એટલે જેમની પાસે મોટર હોય એ બધી ઇમ્પોર્ટેડ મોટરો જ હોય. અને એટલે મુંબઈ જેવા મુંબઈના રસ્તાઓ પર પણ ઘણી ઓછી મોટર જોવા મળતી. અમેરિકાની સ્ટુડબેકર કંપનીની સ્થાપના ૧૮૫૨ના ફેબ્રુઆરીમાં. ૧૯૬૮ના ફેબ્રુઆરીમાં એ કંપનીના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનો અંત આવ્યો. ૧૯૧૮થી ૧૯૨૭ સુધી તેણે છ સિલિન્ડરવાળી મોટરો બનાવી. એમાંની એક મોટર સાંજના સાડાસાતના સુમારે મલબાર હિલ તરફ જઈ રહી હતી.
મહમ્મદ શફી નામનો ડ્રાઇવર મોટર ચલાવી રહ્યો હતો. એમાં બે જણ બેઠા હતા : એક લક્ષાધિપતિ વેપારી યુવક, જે બૉમ્બે મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશનના ‘બી’ વૉર્ડની માંડવીની સીટ પરથી ચૂંટાયો હતો. અને બીજી એક યુવતી. યુવકનું નામ અબ્દુલ કાદર બાવલા. એક મિલનો માલિક. બીજા પણ ઘણા ધંધા. ચોપાટી પરના એક બંગલામાં રહે. તેના ઘરમાં પાંચ મોટર. કોઈ પણ કંપનીનું નવું મૉડલ બજારમાં આવે કે તરત એ મોટર બાવલાના ગૅરેજમાં આવી જ હોય. પણ જેવો એક મોટર ખરીદે કે તરત અગાઉની મોટરોમાંથી એક મોટર વેચી નાખે. એટલે મોટરની સંખ્યા પાંચની પાંચ! હજી માંડ ચાર મહિના પહેલાં જ આ નવા મૉડલની સ્ટુડબેકર ખરીદેલી.
એ દિવસે સવારે બાવલા શેઠ પહેલાં મસ્જિદ બંદર નજીક આવેલી પોતાની ઑફિસે ગયેલા. ત્યાંથી કેટલાંક સગાંઓને મળવા. બપોરે એક મીટિંગમાં હાજરી આપવા બૉમ્બે મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશન ગયેલા. બીજાં બે-ચાર નાનાં કામ પતાવી સાંજે ચોપાટીને બંગલે. તેમને થયું કે સાંજે મુંબઈ શહેરમાં ફરવા જઈએ તો આખા દિવસના કામનો થાક જરા ઊતરે. સાથે લીધી ઘરમાં રહેતી એક યુવતીને. એ યુવતીનું નામ મુમતાઝ બેગમ. ગુલાબની ખીલતી કળી જોઈ લો. બાવલાએ ડાર્ક બ્લુ રંગનો સૂટ, મૅચિંગ ટાઇ અને કૉલર પહેરેલાં. મુમતાઝે પિન્ક સાડી. અંગે આછાં પણ કીમતી ઘરેણાં.
લગભગ સાડાછએ ઘરેથી નીકળીને બન્ને પહેલાં પાલવા કહેતાં અપોલો બંદર ગયાં. ત્યાંથી કોલાબા અને મહાલક્ષ્મી જઈને ચોપાટી તરફ પાછાં આવ્યાં. ત્યાં વિલ્સન કૉલેજ પાસે બાવલાના સેક્રેટરી અને મિલકતના મૅનેજર મૅથ્યુસ તેમની સાથે જોડાયા. હવે મોટરની પાછલી સીટ પર વચ્ચે બાવલા બેઠા હતા. તેમની ડાબી બાજુએ મુમતાઝ અને જમણી બાજુએ મૅથ્યુસ. અને બધાં પેલી છ સિલિન્ડરવાળી સ્ટુડબેકરમાં મલબાર હિલ તરફ જવા નીકળ્યાં. ડ્રાઇવરની બાજુમાં અહમદ મહમદ નામનો ક્લીનર બેઠો હતો. વાલકેશ્વરનો ઢોળાવવાળો રસ્તો ચડી તીન બત્તી આગળથી મલબાર હિલનો ઢાળ ચડવાનું શરૂ કર્યું. થોડી વાર પછી મલબાર હિલ પહોંચવામાં જ હતાં ત્યાં પાછળથી એક મોટર સતત હૉર્ન વગાડતી આવી. લાલ રંગની મૅક્સવેલ મોટર. આ મૅક્સસવેલ કંપની પણ અમેરિકન, પણ એનું આયુષ્ય બહુ ટૂંકુ. ૧૯૦૪માં સ્થાપના થઈ. જોતજોતામાં અમેરિકાની ત્રણ ટોચની કંપનીઓમાં સ્થાન મેળવી લીધું. બીજી બે તે જનરલ મોટર્સ અને ફોર્ડ. પણ એ બે સાથેની ચડસાચડસીમાં મોટરોનું ઉત્પાદન ખૂબ વધારી દીધું પણ મોટરોની ગુણવત્તા બગડતી ગઈ. પરિણામે લગભગ અડધોઅડધ મોટરો વેચાયા વગરની પડી રહી, એટલે દેવાનો બોજ અસહ્ય બન્યો. અને છેવટે ક્રાઇસલર કંપનીએ ખરીદી લીધી. પણ પછી એણે મૅક્સવેલનાં બધાં મૉડલની મોટરો બનાવવાનું બંધ કર્યું અને ૧૯૨૫માં તો મૅક્સવેલ નામ ભૂતકાળ બની ગયું.
આપણે અમેરિકાથી પાછા મુંબઈ, મલબાર હિલ આવીએ. પાછળ આવતી મોટરમાંથી બૂમો અને ગાળો સંભળાતી હતી. સાધારણ રીતે આવા સંજોગોમાં ડ્રાઇવર બને તેટલી ઝડપે મોટર હાંકીને આગળ નીકળી જવાની મહેનત કરે, પણ એને બદલે બાવલા શેઠના ડ્રાઇવરે તો ઝડપ ધીમી કરી નાખી અને પછી મુંબઈના બિશપના બંગલા પાસે મોટરને રસ્તાની એક બાજુએ ઊભી રાખી દીધી! પાછળથી આવતી મોટર પહેલાં બાવલાની મોટરની જમણી બાજુ સાથે ભટકાઈ, છતાં આગળ વધી અને પછી બાવલાની મોટરનો રસ્તો રોકીને ઊભી રહી. એ મોટર ભટકાવાથી બાવલાની મોટરની હેડ લાઇટ બંધ થઈ ગઈ. ઊભી રહેલી મોટરમાંથી સાત-આઠ માણસો નીચે કૂદી પડ્યા અને પછી ‘બાઈ કો ઉતારો, બાઈ કો ઉતારો’ એવી બૂમો પાડતા બાવલાની મોટરમાં ચડી ગયા. પેલા માણસોમાંથી એકે બાવલાને પૂછ્યું: ‘હમારી બાઈકુ તૂ કહાં લે જાતા હૈ?’ અને જવાબની રાહ જોયા વગર એક માણસે તેની એફ-એન નામની પિસ્તોલમાંથી બાવલા પર ત્રણ ગોળી છોડી. બાવલા ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો. બીજા ચાર-પાંચ માણસોએ મુમતાઝ બેગમને પકડીને મોટરમાંથી નીચે ઢસડી. તેણે સામનો કર્યો એટલે તેના મોઢા-માથા પર ચપ્પુના ઘા કર્યા.
પણ કહેવત છેને કે રામ રાખે તેને કોણ ચાખે? આ બધી ઝપાઝપી ચાલતી હતી એ જ વખતે ત્યાં એક ઓવરલૅન્ડ કાર આવી પહોંચી. અને એમાં હતા લશ્કરના કેટલાક ગોરા સૈનિકો. લેફ્ટનન્ટ જૉન સેગર્ટ એના ત્રણ મિત્રોને મહાલક્ષ્મી પાસે આવેલી વિલિંગ્ડન ક્લબમાં ગૉલ્ફ રમવા લઈ ગયા હતા. લગભગ સાડાસાતે તેઓ તાજ મહલ હોટેલ જવા નીકળ્યા. સેગર્ટ મોટર ચલાવતા હતા. પણ મુંબઈના નહીં એટલે રસ્તાઓથી પૂરેપૂરા જાણકાર નહીં. મોટર કેમ્પ્સ કૉર્નર આગળ આવી ત્યારે તેમણે ભૂલમાં મોટર ખોટી દિશામાં વાળી. હ્યુઝ રોડને બદલે મોટર ગિબ્સ રોડ પર લીધી. (પેડર રોડ ફ્લાયઓવર બંધાયો એ પહેલાં ગિબ્સ રોડ વન-વે નહોતો.) અને એટલે એ બધા આવી પહોંચ્યા મલબાર હિલ. પણ આ નાનકડી ભૂલ બાવલા અને મુમતાઝ બેગમ માટે તો આશીર્વાદરૂપ પુરવાર થઈ. બે મોટર, એમાં બેઠેલા માણસો, એમાંનો એક ગંભીર રીતે ઘવાયેલો, એક સ્ત્રીને બળજબરીથી લઈ જવાની મહેનત – આ બધું જોતાંવેંત સમજી ગયા કે મામલો શો છે. સેગર્ટે મોટર તરત ઊભી રાખી. આ બધા હતા તો સૈનિકો, પણ અત્યારે ગૉલ્ફ રમીને પાછા આવતા હતા એટલે તેમણે નહોતા પહેર્યા યુનિફૉર્મ કે નહોતાં તેમની પાસે હથિયાર. પણ હા, હૉકી સ્ટિક હતી. બધા સૈનિકો મુમતાઝ પાસે દોડીને પહોંચી ગયા. તેમણે જોયું કે સ્ત્રી ઘાયલ થઈ ચૂકી હતી. આ બધાને આવતા જોઈ પેલા ગુંડાઓ તેમની ઉપર તૂટી પડ્યા. સેગર્ટને પહેલાં છરી મારી અને પછી પિસ્તોલમાંથી ગોળી. પણ સેગર્ટ તલવારની જેમ ચારે બાજુ હૉકી સ્ટિક વીંઝવા લાગ્યો. બે અફસરોએ મહામહેનતે મુમતાઝને બચાવી. બીજા સૈનિકે ગુંડાઓનાં કાંડાં પર હૉકી સ્ટિકના ઘા કરી તેમની પિસ્તોલ પાડી નાખી. હવે બાજી હાથથી ગઈ છે એની ખાતરી થતાં ગુંડાઓ ભાગ્યા. એક હુમલાખોરને સૈનિકોએ પકડી પાડ્યો પણ બાકીના ભાગી છૂટ્યા.
થોડી વાર પછી હબર્ટ સૅમ્યુઅલ વૉટકિન્સ નામનો પોલીસ-ઑફિસર તેની મોટર લઈને આવી પહોંચ્યો. બાવલા, મુમતાઝ અને બીજા ઘવાયેલાને બાવલાની મોટરમાં બેસાડ્યા. જે એક હુમલાખોર પકડાયો હતો તેના હાથપગ બાંધી તેને પણ મોટરમાં સાથે લીધો. જે. જે. હૉસ્પિટલના કૅઝ્યુઅલ્ટી વૉર્ડના દરવાજા પાસે વૉટકિન્સની મોટર આવીને ઊભી રહી ત્યારે રાતના સવાઆઠ વાગ્યા હતા. હૉસ્પિટલના અસિસ્ટન્ટ સર્જ્યન રિચર્ડ ઍલેક્ઝાન્ડર લેસ્લી હડ્સને બાવલાની દશા જોતાંવેંત તેને ઑપરેશન થિયેટરમાં લઈ લીધો.
બાવલા શેઠ પરનું ઑપરેશન સફળ થયું? ન થયું? ભાગી છૂટેલા હુમલાખોરો પકડાયા કે નહીં? મુમતાઝ બેગમનું શું થયું? એ બધી વાતો હવે પછી.
