છેલ્લી બે સદી દરમ્યાન કેટલાક વિચારશીલ વહીવટદારો તેમ જ વિદેશી લેખકોએ તેમનીદૃષ્ટિએ મુંબઈ કેવું છે એ વિશે વર્તમાનપત્રો, જરનલ્સ, પ્રવચનોમાં કહેવાયેલી કે છપાયેલી જૂની જણસ જેવી વાતોને વાગોળીએ
કોઈ મને પૂછે કે મુંબઈમાં જોવા જેવું શું-શું છે તો હું કહીશ : મુંબઈમાં જોવા જેવું તો બસ, એક જ છે, મુંબઈ. - સિડની લો (પત્રકાર, પ્રવાસી), A Vision of India, 1906 માંથી
મુંબઈના એ દૃશ્યને હું ક્યારેય ભૂલી શકીશ નહીં
મલબાર હિલ પરથી જોયેલા એ દૃશ્યને હું ક્યારેય ભૂલી શકીશ નહીં. સવાર પડવાને હજી થોડી વાર હતી. પશ્ચિમ ઘાટના ડુંગરો પાછળથી ઊગતા સૂર્યનાં કિરણો પથરાવાનું શરૂ થઈ ગયું હતું. એના અજવાસને કારણે એ ડુંગરો ઝાંખી પાર્શ્વભૂમિ જેવા બની ગયા હતા. તો બીજી બાજુ દરિયામાં તેજની લકીરો ઊછળતાં મોજાંની સાથે જાણે સમૂહનૃત્ય કરી રહી હતી. કોટ વિસ્તારનાં મકાનોનાં છાપરાં આછા લાલ રંગથી ચમકી રહ્યાં હતાં. સૂરજ થોડે ઊંચે ચડ્યો અને નાળિયેરીનાં ઝુંડોમાંથી ચળાઈને આવતાં સૂરજનાં કિરણો ચોપાટીની રેતીને ચમકાવવા લાગ્યાં. આ બેની વચ્ચે આવેલી ચીમનીઓ કાળો ધુમાડો ઓકવા લાગી હતી. મુંબઈના ઉદ્યોગો – ખાસ કરીને કૉટન મિલ્સ – કામ કરવા લાગ્યા હતા. એ ધુમાડો આખા દૃશ્યને ગતિશીલ અને સજીવ બનાવતો હતો. જોકે બીજી બાજુ આ ધુમાડાથી શહેરનું વાતાવરણ બગડે છે એની પણ મને સતત ચિંતા રહી છે. પણ એ બાબતમાં હું ઝાઝું કરી શક્યો નથી, કારણ કે એની સાથે મોટી સંખ્યાના લોકોની રોજી-રોટીનો સવાલ જોડાયેલો છે. લગભગ ચાર વરસ સુધી બૉમ્બે પ્રેસિડન્સીના ગવર્નર તરીકે કામ કરવા અને બૉમ્બે જેવા એક મહાન શહેરમાં રહેવા મળ્યું એનો મને આનંદ છે. આ લાંબા ગાળામાં અનુભવો તો અનેક થયા છે. સારા તેમ જ માઠા. પણ મારી આખી જિંદગી ભૂલી ન શકું એવો જો કોઈ અનુભવ હોય તો એ છે મુંબઈ શહેરને આળસ મરડીને ધીમે-ધીમે જાગતું જોવાનો આ અનુભવ.
ADVERTISEMENT
લૉર્ડ લૅમિંગ્ટન.
(મુંબઈના ગવર્નર, ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૦૩થી ૨૭ જુલાઈ, ૧૯૦૭)
ગુરુવાર, એપ્રિલ ૧૯૦૮ના રોજ બપોરે ધ રૉયલ સોસાયટી ઑફ આર્ટ્સમાં આપેલું પ્રવચન
Reminiscences of Indian Life માંથી
મુંબઈના લોકો અને તેમનાં મકાનો
માત્ર વીસ માઇલના ફેલાવામાં મુંબઈમાં જેટલું વૈવિધ્ય જોવા મળે છે એટલા વૈવિધ્યની મેં કદી કલ્પના પણ કરી નહોતી. સતત બે કલાક સુધી હું ટૅક્સીમાં ફર્યો છું – ‘દેશીઓ’ના વિસ્તારમાં અને ગામડાંઓમાં પણ. અહીંનો એકેએક રસ્તો માણસોથી ઊભરાય છે. પણ એમાંથી એકસરખા દેખાતા અડધો ડઝન માણસો પણ શોધવા મુશ્કેલ છે. અહીં ગોરાઓ છે, ઘઉંવર્ણાઓ છે, પીળી ચામડીવાળા છે, ચૉકલેટી રંગની ચામડીવાળા છે અને કાળિયાઓ પણ છે. એ દરેકનો પહેરવેશ પણ જુદો-જુદો. એ પણ જાતજાતના રંગોનો. કેસરિયો, સિંદુરિયો, લીલો, ભૂરો, કથ્થઈ, રાખોડી. એક બાજુ છોકરાઓનાં ટોળાં. તેમાંના કેટલાક સાવ નાગાપૂગા તો કેટલાક પગથી માથા સુધી કપડાંમાં વીંટળાયેલા. હજી થોડાં વરસ પહેલાં જ અહીં આવેલી મોટરમાં રુઆબભેર ફરતા હોય કેટલાક તો કેટલાક માઇલો સુધી રોજ પગપાળા ઘર અને કામની જગ્યા વચ્ચે આવ-જા કરતા હોય છે. સ્ત્રીઓ – ખાસ કરીને પારસી સ્ત્રીઓ – પડદાવાળી બગીમાં રસ્તા પરથી પસાર થતી જોવા મળે છે. જોકે તેમની સાથે તેમના ઘરનો કોઈને કોઈ મરદ પણ એ બગીમાં હોય જ છે.
અહીંના લોકોમાં જેટલું વૈવિધ્ય છે એટલું જ અહીંનાં મકાનોમાં પણ જોવા મળે છે. ફોર્ટ અને એની આસપાસનાં મકાનો જુઓ તો બે ઘડી લાગે કે આ તે મુંબઈ છે કે વિએના! હા, યુરોપિયન શૈલીનાં એ મકાનો પર સ્થાનિક સ્થાપત્યનાં અલંકરણો જોવા મળે. પણ ‘દેશી’ લોકોનાં મકાનો સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ અનેક શૈલીના શંભુમેળા જેવાં. અને દરેક મકાન માણસોથી ઊભરાતું. દિવસના કોઈ પણ વખતે મકાનની બારીઓમાંથી બે-ચાર માથાં બહાર ડોકાતાં જોવા મળે જ મળે. તેમનાં ન્યાતજાત, ભાષા, દેશ-પ્રદેશ જુદાં-જુદાં, પણ મોટે ભાગે બધા હળીમળીને રહે છે. અને છતાં એ બધા પોતપોતાના ધરમ, રિવાજો, માન્યતાઓ વગેરેને બહુ ચુસ્ત રીતે વળગી રહે છે અને દરેક જૂથ પોતાને શ્રેષ્ઠ મને છે.
જે. એ. સ્પેન્ડર
(પત્રકાર, સંપાદક, લેખક)
The Indian Scene, 1912 માંથી
મુંબઈનું ઘોડા-બજાર
તમે બજારમાં ફરતા હો ત્યારે અરબી ઘોડા વેચનાર વેપારીના તબેલા તમારું ધ્યાન ખેંચ્યા વગર રહે નહીં. એક-એક તબેલામાં વીસથી ત્રીસ ઘોડા, પણ એ વેચવાની જરાય પડી ન હોય એમ આરબ વેપારી આખો દિવસ હુક્કો પીતો તબેલાની બહાર ખુરસી પર બેઠો હોય. તમે જાઓ તો આવકારવા માટે ઊભા થવાનો વિવેક પણ ન બતાવે. ગમે તેવી ગરમી હોય પણ તેણે ઊનનાં ગરમ કપડાં જ પહેર્યાં હોય! ઊંચી ઓલાદના ઘોડા તબેલામાં જ, પણ ચાલુ ઘોડાથી અલગ હોય. ઘરાકને જોતાં વેંત તે કેટલા પાણીમાં છે એ પારખી લે. પહેલાં તો તમને મામૂલી ટટ્ટુ જ બતાવે. તમે બહુ આગ્રહ રાખો તો એક-બે જાતવાન ઘોડા બહાર મગાવે. અને જો તમે ભાવ-તાલ કરવા ગયા તો તરત નોકરને બોલાવીને એ ઘોડાને અંદર પાછા મોકલી દે. અને પછી તમે જાણે ત્યાં ઊભા જ નથી એમ બેફિકરાઈથી હુક્કો ગગડાવવા લાગે. વતનમાં અંગ્રેજ વેપારીઓ દરેક ઘરાક સાથે જે વિનય-વિવેકથી વર્તે છે એનો અહીં તમને છાંટોય જોવા ન મળે. આનું એક કારણ એ પણ ખરું કે જાતવાન ઘોડા ખરીદનારાઓ પાસે વેચાવા આવેલા ઘોડાની રજેરજ માહિતી હોય અને એટલે એ લોકો ભાવ માટે ઝાઝી રકઝક ન કરે. વેપારી પણ પોતાની પાસેના જાતવાન ઘોડા જાણીતા ઘરાકને, થોડા ઓછા ભાવે પણ, વેચવાનું પસંદ કરે. એમાંય જો ખરીદનાર ઘોડાની રેસનો શોખીન હોય તો-તો તેને જ વેચે. બધા ઘોડાના વેપારીઓ રેસના દિવસે સવારે રેસકોર્સ પર અચૂક હાજર રહે. પોતે વેચેલો જાતવાન ઘોડો જો રેસ જીતે તો એ જોઈ તેમની છાતી ગજ-ગજ ફૂલે.
કર્નલ બાલ્કરેસ રામસે (મુંબઈના ગવર્નર સર જ્યૉર્જ આર્થરના સહાયક)
Rough Recollections, vol. 1, 1882 માંથી
અલવિદા, મુંબઈ
અમારા વહાણે મુસાફરી શરૂ કરી દીધી છે. એક બાજુ નજર નાખતાં દેખાય છે મુંબઈનાં ઊંચાં- ઊંચાં મકાનો અને મિનારા, સાંજના સોનેરી રંગમાં રંગાયેલાં. દૂર-દૂર આછી-આછી દેખાય છે મલબાર હિલની ટેકરી. તો બીજી બાજુ દેખાય છે એલિફન્ટાનો ટાપુ, નીલમના નંગ જેવો. દરિયાનાં આછાં ભૂરાં પાણી ઝીલે છે એનું પ્રતિબિંબ. આખું આકાશ ઘેરા ગુલાબી રંગે રંગાઈ ગયું છે. અને પછી એકાએક ઊતરી આવે છે અંધારું. અને આખા દૃશ્ય પર જાણે કે ફેરવી દે છે અદૃશ્ય પોતું. આંખ સામેથી મુંબઈ દૂર થાય છે અને દરિયાના પાણીમાંથી ઊછળી રહે છે સ્મૃતિઓનું શ્વેત ફેનિલ રૂપ. અલવિદા, મુંબઈ.
પ્રિન્સ કારાગોર્ગેનવિચ
(સર્બિયાના રાજકુટુંબના નબીરા, કલાકાર, કલામીમાંસક, વિશ્વપ્રવાસી)
Enchanted India, 1899 માંથી
મુંબઈની બજાર
મુંબઈની બજારોમાં ફરવા નીકળવું હોય તો સવારે જવું સૌથી સારું. એ વખતે રસ્તાઓ ચોખ્ખાચણાક હોય છે અને ઝાઝી ભીડ પણ નથી હોતી. હમાલો અને કારીગરો હજી કામળી ઓઢીને બેઠા હોય છે. દુકાનોમાં તાજાં
ફળો અને શાકભાજી આવતાં હોય છે. તાડીનું મટકું માથે મૂકીને તાડીવાળો ધીમી ચાલે રસ્તા પર ફરતો હોય છે. હિન્દુ છોકરીઓ દેવદેવીની મૂર્તિઓને ચડાવવા માટે તાજાં ફૂલોના હાર ગૂંથતી દુકાનની બહાર બેઠી હોય છે. પણ જેમ-જેમ દિવસ ચડતો જાય તેમ-તેમ અહીં ચહલપહલ, ઘોંઘાટ, ગંદકી વધતાં જાય છે. અને ગરમી તો હોય છે તમને ભાન ભુલાવી દે એવી. જ્યાં જુઓ ત્યાં ધૂળ, શોરબકોર, બફારો. અને છતાં અહીંના લોકો સહેલાઈથી આવ-જા કરતા જોવા મળે છે. હવે અહીં લોકોનો પ્રવાહ નદી જેવો નહીં, દરિયાનાં એક પછી એક આવતાં મોજાં જેવો છે. અને આ લોકો બે જ વર્ગમાં વહેંચાયેલા હોય છે : વેચનાર અને ખરીદનાર.
પીઠ પર કાપૂસની ચોરસ ગાંસડીઓ ઉપાડીને, એના ભારથી બેવડ વળી ગયેલા મજૂરો રસ્તાઓ પર ધીમે-ધીમે સરકતા હોય છે. તો માથે મસમોટો ફેંટો પહેરેલા આરબો ધીમી ચાલે રસ્તાઓ પર ટહેલતા હોય છે. લાલ પાઘડી પહેરેલા વાણિયાઓ હાથમાં કલમ અને કાગળોની થોકડી લઈને રઘવાઈ ચાલે આવ-જા કરતા હોય છે. ઊજળા દૂધ જેવાં કપડાં પહેરીને જૈનો હાથમાં પૂજાની સામગ્રી લઈને તેમનાં મંદિરો તરફ જતા હોય છે. પોર્ટુગીઝ પાદરીઓ, યહૂદી વેપારીઓ, પારસીઓ, બધા અહીં અધીરી ચાલે જતા જોવા મળે છે. જાણે દરેકને બીક છે કે હું મોડો પડીશ તો બીજો કોઈક ખાટી જશે.
મિસિસ પોસ્ટન્સ (લેખિકા, મુંબઈમાં લાંબા સમય સુધી વસવાટ)
Western India, Vol. 1, 1839 માંથી
મુંબઈ એટલે ચાંદીની બંકિમ તલવાર પર જડેલું મોંઘું રતન
મલબાર પૉઇન્ટની ભેખડના છેડા પરથી મુંબઈનું અને એના બારાનું જે દૃશ્ય દેખાય છે એ અદ્ભુત છે. ડૉ. વિલ્સન જ્યાં રહેતા હતા એ મકાન કે પછી લેડીઝ જિમખાના આગળ જઈને ઊભા રહો. તમે જો કવિ હશો તો કહેશો કે આ દુનિયામાં આથી વધુ સુંદર દૃશ્ય બીજે ક્યાંય જોવા નહીં મળે. તમારી નજર સામે પથરાઈ રહ્યો છે એક બાજુ પાણી, જંગલ, ડુંગર જેવાં કુદરતી તત્ત્વોનો અનોખો સંગમ તો બીજી બાજુ જોવા મળે છે શહેરની ભવ્ય ઇમારતો. એની બન્ને બાજુ છવાયેલાં છે નાળિયેરનાં હારબંધ વૃક્ષો. અર્ધગોળાકાર દરિયાકાંઠો આ આખા દૃશ્યને ચિત્ર જેવું બનાવી દે છે. હા, મુંબઈમાં સૈકાઓ જૂની ઐતિહાસિક ઇમારતો નથી. અગાઉના રાજવીઓનાં સ્મારકો નથી. છતાં અહીં જે છે એ બીજે ક્યાંય ભાગ્યે જ છે. મુંબઈ એટલે ચાંદીની બંકિમ તલવાર પર જડેલું મોંઘું રતન.
‘ગાઇડ ટુ બૉમ્બે’ ૧૮૯૯ની આવૃત્તિમાંથી
