મુંબઈમાં વિઘ્નેશ ગણપતિનું પહેલું આગમન થયું મુંબઈ પર એક મોટું વિઘ્ન આવ્યું એ પછીથી

૧૮૯૩નાં રમખાણો પછી બીજા કેટલાક આગેવાનો સાથે તિલકે પૂનામાં ચર્ચાવિચારણા કરી. મરાઠી ઘરોમાં તો ગણેશોત્સવની લાંબી પરંપરા હતી જ, પણ હવે એ પરંપરાને સાર્વજનિક રૂપ અને પ્રતિષ્ઠા આપવાનું એ મીટિંગમાં નક્કી થયું

કેશવજી નાઈક ચાલ

सुखकर्ता दुखहर्ता, वार्ता विघ्नांची|

नुरवी; पुरवी प्रेम, कृपा जयाची|

ADVERTISEMENT

सर्वांगी सुंदर, उटी शेंदुराची|

कंठी झळके माळ, मुक्ताफळांची॥

આજથી દસ દિવસ સુધી આખા મુંબઈમાં ગણેશ આરતીના આ શબ્દો દિવસ-રાત ગુંજતા રહેશે. ગણપતિનાં અનેક નામોમાંનું એક છે વિઘ્નેશ, પણ આજે બહુ ઓછાને એ વાત ખબર હશે કે મુંબઈમાં ગણેશોત્સવરૂપે ગણપતિનું પહેલી વાર આગમન થયું એ મુંબઈ પર એક મોટું વિઘ્ન આવ્યું એ પછી. ઈ. સ. ૧૮૯૨ સુધી મુંબઈમાં ઊજવાતા સૌથી મોટા તહેવારો બે : મોહરમ અને દિવાળી. બન્નેને ધર્મ સાથે નજીવો સંબંધ. હિન્દુ, મુસ્લિમ અને બીજા ધરમના લોકો પણ ભેગા થઈને બન્ને તહેવારો ઊજવે. એ વખતે ધરમ અંગત માન્યતાનો વિષય. સમાજજીવન સાથે એને બહુ લાગેવળગે નહીં, પણ ૧૮૯૩માં આ ગુલાબી ચિત્ર એક જ દિવસમાં ભૂંસાઈ ગયું અને બે કોમના લોકો આમનેસામને આવી ગયા.

૧૮૯૩ના ઑગસ્ટ મહિનાની ૧૧ તારીખ. મુંબઈનો પાયધુની વિસ્તાર. ત્યાં આવેલું હનુમાન મંદિર. થોડે દૂર એક મસ્જિદ. હનુમાન મંદિરમાં આરતી, ભજન થયાં. અને બસ, બીજી કોમના લોકો ભડક્યા. હનુમાન મંદિરમાં હાજર રહેલાઓ પર હુમલો. સામે ઈંટનો જવાબ પથ્થરથી. જોતજોતામાં કોમી રમખાણની આગે મુંબઈ આખાને ચપેટમાં લઈ લીધું. ઈંટ સામે ઈંટ, પથ્થર સામે પથ્થર, ખંજર સામે ખંજર. મુંબઈનું એ પહેલવહેલું હિન્દુ-મુસ્લિમ રમખાણ. બન્ને પક્ષે શરૂ થયાં સભા-સરઘસ, લૂંટફાટ. એ વખતે મુંબઈ સુતરાઉ કાપડની મિલોથી ધમધમે. મોટા ભાગના મિલમજૂરો મરાઠીભાષી. લાઠી, લેજીમ, ધોકા, જે હાથમાં આવ્યું એ લઈને ઊતરી પડ્યા મુંબઈના રસ્તાઓ પર. રમખાણ લાલ રંગે રંગાઈ ગયું. ૭૫ કરતાં વધારે માણસોએ જીવ ગુમાવ્યા.

સાર્વજનિક ગણેશોત્સવના પ્રણેતા લોકમાન્ય તિલક

એ વખતે મુંબઈના પોલીસ-કમિશનર હતા રૉબર્ટ હેમ્પ-વિન્સેન્ટ. એ જ વરસના એપ્રિલની નવમી તારીખે ચાર્જ સંભાળેલો એટલે મુંબઈથી અને એના લોકોથી ઝાઝા પરિચિત નહીં, પણ માણસ નાડપારખુ. એ વખતે મુંબઈ પોલીસ પાસે લાઠી સિવાય બીજાં કોઈ હથિયાર નહીં. થોડા દિવસમાં સમજી ગયા કે આ રમખાણો રોકવાનું મુંબઈ પોલીસનું ગજું નથી એટલે એ કામગીરી સોંપી દીધી લશ્કરને. થોડા દિવસમાં મુંબઈમાં તો રમખાણો કાબૂમાં આવી ગયાં, પણ પછી મુંબઈ બહાર ફેલાયાં.

એ વખતે મુંબઈનાં બે અગ્રણી મરાઠી છાપાં એ ‘કેસરી’ અને ‘મરાઠા’. બન્નેના તંત્રી લોકમાન્ય તિલક. તેઓ માનતા હતા કે મુંબઈમાં જ્યારે આ રમખાણો થયાં ત્યારે સરકારે બન્ને કોમો તરફ એકસરખું વલણ રાખવું જોઈતું હતું. બીજું, આ રમખાણોની શરૂઆત હિન્દુઓએ કરી નહોતી. તેમણે જે કર્યું એ પોતાના બચાવમાં કર્યું હતું એમ તિલકનું માનવું હતું. અને છતાં ગવર્નર લૉર્ડ હૅરિસે પક્ષપાતી વલણ અપનાવેલું એમ તેમને લાગતું હતું.

આ લૉર્ડ હૅરિસનો જન્મ ૧૮૫૧ના ફેબ્રુઆરીની ત્રીજી તારીખે. અવસાન થયું ૧૯૩૨ના માર્ચની ૨૪ તારીખે. એક બાજુથી લૉર્ડની ઉચ્ચ પદવી, બીજી બાજુથી લશ્કરમાં જોડાયેલા એટલે કડક શિસ્તના આગ્રહી પણ સૌથી વધુ તો ક્રિકેટની રમતનો જબરો શોખ. વતનમાં હતા ત્યારે લૉર્ડ્‍સ અને MCC સાથે સંકળાયેલા. બન્નેના વિકાસમાં તેમનો મોટો ફાળો. મુંબઈના ગવર્નર થયા પછી પણ તેમને સૌથી વધુ રસ ક્રિકેટમાં. મુંબઈમાંના પોતાના જાતભાઈઓ સાથે ક્રિકેટ રમવામાં મશગૂલ રહે. ૧૮૯૩માં મુંબઈમાં કોમી રમખાણો શરૂ થયાં ત્યારે આ ગવર્નર સાહેબ તો હતા પૂનામાં, ક્રિકેટની મૅચોમાં મશગૂલ. રમખાણો શરૂ થયા પછી છેક નવમે દિવસે સાહેબ મુંબઈ પધાર્યા. અને એનું કારણ રમખાણો નહીં, મુંબઈમાં રમાનારી એક ક્રિકેટ મૅચમાં તેમને રસ હતો. મુંબઈમાં રમખાણો ડામવાનું લશ્કરને સોંપાયું એટલે ગવર્નરસાહેબ તો હળવા ફૂલ. હવે રમખાણો કરનારા જાણે અને લશ્કરના સૈનિકો જાણે. આપણે તો હવે તીરે ઊભા તમાશો જોવાનો.

૧૯૦૧માં કેશવજી નાઈક ચાલમાં ગણેશોત્સવ પ્રસંગે લોકમાન્ય તિલકે આપેલા ભાષણનો ‘કેસરી’માં પ્રગટ થયેલો અહેવાલ

ગવર્નર અને સરકાર, બન્ને એક કોમને અન્યાય કરે છે એમ તિલકને લાગ્યું. પોતાના રક્ષણ માટે હિન્દુઓએ સંગઠિત બન્યા વગર છૂટકો નથી એમ પણ તેઓ માનતા થયા. એ વખતના મુંબઈ રાજ્યના કેટલાક સમાજસુધારકો અને તિલકની વચ્ચે સમાજસુધારા વિશે મતભેદ હતા; પણ હિન્દુઓને સંગઠિત કરવાની વાત સાથે ગોપાલ ગણેશ આગરકર, ગોપાલ કૃષ્ણ ગોખલે, અને લગભગ બધા સમાજસુધારકો સહમત થયા એટલું જ નહીં, કેટલાક પારસી આગેવાનોએ પણ ટેકો આપ્યો. સર દિનશા એદલજી વાચ્છાએ એક અંગત પત્રમાં લખ્યું કે અંગ્રેજ સરકાર છૂપી રીતે રમખાણો કરનાર લઘુમતી કોમને મદદ કરતી રહી છે. હકીકતમાં તિલકની ઝુંબેશ પણ લઘુમતી કોમ સામે નહીં એટલી અંગ્રેજ સરકાર સામે હતી. બે કોમો વચ્ચેના ઝઘડાનો લાભ લઈ શકાય એ માટે સરકાર એક કોમને પ્રોત્સાહન આપે છે એમ તેમનું માનવું હતું.

ગવર્નર લૉર્ડ હૅરિસ

૧૮૯૩નાં રમખાણો પછી બીજા કેટલાક આગેવાનો સાથે તિલકે પૂનામાં ચર્ચાવિચારણા કરી. મરાઠી ઘરોમાં તો ગણેશોત્સવની લાંબી પરંપરા હતી જ, પણ હવે એ પરંપરાને સાર્વજનિક રૂપ અને પ્રતિષ્ઠા આપવાનું એ મીટિંગમાં નક્કી થયું. આ નિર્ણય પાછળ પણ લઘુમતી કોમના વિરોધ કરતાં અંગ્રેજ રાજ્સત્તાનો વિરોધ વધુ કારણભૂત હતો.

સાર્વજનિક ગણેશોત્સવની શરૂઆત ભલે પૂનાથી થઈ, પણ પછી મુંબઈ સહિત આખા મહારાષ્ટ્રમાં એનો ઝડપથી પ્રચાર અને પ્રસાર થયો. એ જમાનામાં ગિરગામ એટલે મરાઠી માણૂસ અને એની સંસ્કૃતિનો ગઢ. આ ગિરગામ વિસ્તારમાં એક રસ્તો, નામ કાંદાવાડી. આજે એ બની ગઈ છે ‘કંકોતરી વાડી’. ત્યાંની પોણા ભાગની દુકાનો કંકોતરી છાપવાનો કે વેચવાનો ધંધો કરે છે. એ રસ્તાનું આજનું સત્તાવાર નામ ખાડિલકર રોડ. એ રસ્તા પર આવેલી એક ચાલ, નામે કેશવજી નાઈક ચાલ. સાર્વજનિક ગણેશોત્સવની પૂનામાં શરૂઆત થઈ એ વર્ષે જ આ ચાલમાં પણ સાર્વજનિક ગણેશોત્સવનું આયોજન થયું એમ આ ચાલની શ્રી સાર્વજનિક સંસ્થાની વેબસાઇટ પર જણાવ્યું છે. આ ચાલના ૧૯૦૧ના ઉત્સવ વખતે લોકમાન્ય હાજર રહ્યા હતા અને ભાષણ પણ કર્યું હતું. ૧૯૯૨માં આ ચાલના ગણેશોત્સવની શતાબ્દી ધામધૂમથી ઊજવાઈ હતી. અગાઉ જેમ બહુમતી કોમના લોકો ઉત્સાહપૂર્વક મોહરમમાં ભાગ લેતા હતા એમ શરૂઆતમાં લઘુમતી કોમના ઘણા લોકો સાર્વજનિક ગણેશોત્સવમાં ભાગ લેતા હતા. મંડપોમાં શરણાઈ કે બીજાં વાદ્યો વગાડનારા તો મોટે ભાગે લઘુમતી કોમના જ હોય.

આ ઉત્સવની શરૂઆત ભક્તિભાવ, સાદાઈ અને સંયમથી થઈ હતી પણ વરસો વીતતાં ગયાં એમ મુંબઈનો ગણેશોત્સવ વધુ ને વધુ ખર્ચાળ, ઘોંઘાટિયો અને ઝાકઝમાળવાળો બનતો ગયો. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની સ્થાપના થયા પછી જુદા-જુદા રાજકીય પક્ષો પણ પોતપોતાની ખીચડી પકાવવા આવવા લાગ્યા. નાની-મોટી કંપનીઓ જાહેરખબરો આપવા માટે પડાપડી કરવા લાગી. આખા ઉત્સવનું વ્યાપારીકરણ થઈ ગયું. અને છતાં આજે પણ કંઈકેટલાંય ઘરોમાં ભક્તિભાવ અને સાદાઈથી ગણેશોત્સવની ઉજવણી થાય છે. ગિરગામ કે દાદરના કોઈ રસ્તા પરથી સવારે કે સાંજે પસાર થતી વખતે એક રૂમ-રસોડાવાળાં ઘરોમાંથી ઊઠતો ભક્તિભાવભર્યો સ્વર સંભાય છે :

लंबोदर पीतांबर, फणिवरबंधना|

सरळ सोंड, वक्रतुंड त्रिनयना|

दास रामाचा, वाट पाहे सदना|

संकटी पावावे, निर्वाणी रक्षावे, सुरवरवंदना|

जय देव जय देव, जय मंगलमूर्ती|

दर्शनमात्रे मनकामना पुरती॥