કૉલમ : ઇસ ચૈત્ર મેં કુછ કડવા હો જાએ

કૉલમ : ઇસ ચૈત્ર મેં કુછ કડવા હો જાએ

લીમડો

આવનારી બળબળતી ગરમીમાં લોહી, ત્વચા અને કફદોષને કારણે થતા રોગોના નિવારણ માટે ચૈત્રમાં જો ૧૧ દિવસ માટે લીમડાનાં પાનનું સેવન કરેલું હશે તો બારેમાસી સ્વાસ્થ્ય મળશે

ચૈત્ર મહિનામાં ગુઢીપાડવા, ઉગાડી, વાસંતિક નવરાત્રિ, રામનવમી અને હનુમાન જયંતી જેવા તહેવારો આવે છે અને એ દરમ્યાન લીમડાના પાનનું મહાત્મ્ય ગવાયું છે. કેટલીક પરંપરાઓમાં પ્રસાદ તરીકે લીમડો અને ગોળ અપાય છે તો કેટલીક પરંપરાઓમાં લીમડાના રસનું આચમન. આ બધા ધાર્મિક રીતરિવાજો પાછળ આયુર્વેદની ઊંડી સમજ છે. લીમડો ભલે સ્વાદમાં કડવો હોય, પણ એના ગુણ બહુ મીઠા છે. આયુર્વેદશાસ્ત્રી શંકર દાજી પદે દ્વારા લિખિત આર્યભિષક ગ્રંથમાં કહેવાયું છે કે ચૈત્ર મહિનામાં લીમડાનાં દસ કુમળાં પાન, મુઠ્ઠીભર ફૂલ, બે કાળાં મરી, હિંગ, સિંધવ, જીરું અને અજમો મિક્સ કરીને ખાવાથી આખું વરસ નીરોગી રહેવાય છે.

ADVERTISEMENT

લીમડાનાં પાન કે લીમડાનો રસ ચૈત્ર મહિનો અને વસંત ઋતુનું સૌથી ઉત્તમ અને ગુણકારી ઔષધ બની શકે છે એમ જણાવતાં પચીસ વર્ષથી વધુનો અનુભવ ધરાવતા આયુર્વેદાચાર્ય ડૉ. સંજય છાજેડ કહે છે, ‘આ સીઝનમાં લીમડો અચૂક લેવો જ જોઈએ. એ સર્વરોગહારક બની શકે છે. લીમડાની કડવાશમાં તમે કલ્પના પણ ન કરી હોય એટલા ચમત્કારિક ગુણોનો ખજાનો ભરેલો છે. વસંત ઋતુમાં એનું સેવન કરવાનું ખાસ કહેવાયું છે એનું કારણ છે બદલાતી ઋતુ. ચૈત્ર મહિનામાં ગરમીની શરૂઆત થાય છે. આ પહેલાં શિશિર ઋતુને કારણે શરીરમાં કફનો સંચય થયો હોય છે. ગરમી વધવાથી કફ પીગળે છે. ગરમીમાં ઠંડી અને ગળી ચીજોનું સેવન શરૂ કરવાથી પણ તરત કફ જમા થાય છે. કફપ્રકોપ ન થાય એ માટે તિક્ત એટલે કે કડવો રસ વાપરવો જોઈએ. જોકે કડવો રસ પણ ગરમ ગુણ ધરાવે છે. ચૈત્ર મહિનામાં ગરમી પડતી હોય છે ત્યારે કોઈ પણ પ્રકારનો કડવો રસ લો તો એ શરીરને વધુ ગરમ પડી શકે છે. એટલે આ સીઝનમાં એવો કડવો રસ લેવો જે ગરમી ન કરતો હોય પણ શીતળતા બક્ષતો હોય. લીમડામાં આ કૉમ્બિનેશન બહુ સરસ છે. બીજું, કફના શોધન માટે આયુર્વેદમાં વમન ક્રિયા કરાવવામાં આવે છે. લીમડાનો કડવો રસ કુદરતી રીતે જ વમનપ્રેરક છે. એટલે જો કોઈ કહેતું હોય કે તેમને લીમડાનો રસ પીવાથી ઊલટી જેવું થાય છે તો એ સારી નિશાની છે. તેમણે એ રસ ન પીવાનું બહાનું ન આપવું જોઈએ બલકે અચૂક લીમડાનો રસ પીવો જોઈએ જેથી સહજતાથી વમન થઈ જાય અને સંચિત કફ નીકળી જાય.’

લીમડાના ગુણ

ભારતના કોઈ પણ ખૂણે જાઓ, લીમડાનું વૃક્ષ અચૂક જોવા મળશે. ખાસ કરીને જ્યાં પાણીની તંગી છે એવા વિસ્તારોમાં પણ લીમડો બહુ સરળતાથી ઊગી નીકળે છે. લીમડો શીતળ, હલકો, કડવો, તીખો, પૌષ્ટિક, ઘા રુઝાવનાર, સોજા ઉતારનાર, ગૂમડું પકવનાર છે તેમ જ કૃમિ, ઊલટી, તાવ, રક્તદોષ, કફ-પિત્ત, દાહ અને વાયુ મટાડે છે. એની બહારની છાલ કરતાં અંદરની છાલમાં ગુણ વધારે હોય છે. શીતળ ગુણવાળો કડવો રસ હોવાથી એ કફ અને પિત્તનું શમન કરે છે. એનાં પાન અને છાલ જંતુઘ્ન, વ્રણશોધન અને બળતરા શમાવનારાં છે. લીમડાની લીંબોળીઓની અંદરનું બીજ ઘા રુઝાવનારું અને રોગો મટાડનારું ગણાય છે. લીમડો એવો જંતુનાશક છે જે જંતુઓનો નાશ કરવાની સાથે પર્યાવરણને પણ સુધારે છે. મૉડર્ન સાયન્સે લીમડાનાં પાન, છાલ અને લીંબોળી પર અઢળક અભ્યાસો કરીને એમાં ઍન્ટિ-ફંગલ, ઍન્ટિ-બાયોટિક અને ઍન્ટિ-વાઇરલ પ્રૉપર્ટી હોવાનું તારવ્યું છે. લીમડાની અંદરની છાલમાં રહેલાં નિમ્બિન, નિમ્બિનિન અને નિમ્બિડિન જેવાં કેમિકલ્સ વાઇરસ અને ફૂગનો નાશ કરવાનો ગુણ ધરાવે છે. લીમડો બહુ સહેલાઈથી મળી રહેતો હોવાથી આપણને એની કદર નથી,

પરંતુ તમે જોશો તો આજે કોઈ પણ કૉસ્મેટિક પ્રોડક્ટમાં લીમડાનો વપરાશ થયો જ હોય છે. એના ગુણ એટલા જબરજસ્ત છે કે એને અવગણી શકાય એમ નથી એમ જણાવતાં ડૉ. સંજય છાજેડ કહે છે, ‘આયુર્વેદમાં બહુ ઓછાં ઔષધો છે જે બહુપ્રચલિત હોય. લીમડો એમાંનું એક છે. એની અસરકારકતા અનેક વાર અનેકવિધ રીતે પુરવાર થઈ હોવાથી ઍલોપથી અને આયુર્વેદ બન્નેએ એનો ભરપૂર ઉપયોગ કયોર્ છે. ત્વચા અને લોહીના રોગો માટેની અનેક દવાઓમાં લીમડો વપરાય છે. આયુર્વેદમાં અસંખ્ય દવાઓમાં એનાં પાંચેય અંગોનો ઉપયોગ થયો છે.’

ચૈત્રમાં સેવન કઈ રીતે?

ગરમી અને ચોમાસું એ બે રોગોની ઋતુ કહેવાય છે. શિયાળામાં સંચિત થયેલો કફ જો યોગ્ય રીતે બહાર ન નીકળી જાય તો એ આવનારા સમયમાં અનેક રોગોને આમંત્રણ આપશે. ગરમી-વર્ષામાં વિષાણુજન્ય તાવ પણ લાવશે. ગરમી વધશે એટલે અળાઈ, ફોડલી, ફોડલા, ગૂમડાં, ઘા પાકવો જેવી કનડગત અને તાવ, શરદી, કફ અને પિત્તજન્ય સમસ્યાથી બચવું હોય તો આ સીઝનમાં લીમડો ખાવાની સલાહ આપતાં ડૉક્ટર સંજય છાજેડ કહે છે, ‘શરીરને શુદ્ધ કરવા માટે ચૈત્ર મહિનામાં ૧૧ દિવસ માટે લીમડાનાં કુમળાં પાન ખાવાનો પ્રયોગ જરૂર કરવો જોઈએ. કુમળાં એટલે જે ઘેરો અને પાકટ લીલો રંગ ધારણ ન કરી ચૂક્યાં હોય એવાં પાન. તમારા શરીરની ક્ષમતા અને જરૂરિયાત મુજબ દિવસોમાં વધારો કે ઘટાડો થઈ શકે. વધુમાં વધુ ૨૧ દિવસ માટે આ પ્રયોગ થઈ શકે. એ માટે નરણા કોઠે પાંચથી દસ લીમડાનાં પાન ચાવી-ચાવીને ખાઈ જવાં. કેટલાક લોકોને પાનની કડવાશ સહન નથી થતી. એ લોકો લીમડાની સાથે ચપટીક ગોળ લઈ શકે. ગોળ યોગવાહી હોવાથી એની સાથે જે ઔષધ હોય એના ગુણ વધારે છે અને સરળતાથી શરીરમાં શોષાય છે. પાન ચાવવાનું ન ફાવતું હોય તો ત્રણેક ચમચી પાનનો રસ પી શકાય. તમને માફક આવે તો રસની માત્રા વધારી પણ શકાય. જોકે અડધા કપથી વધુ રસ ન લેવો.’

પુરુષો રાખે સાવધાની

લીમડો અતિશીતળ ગુણ ધરાવતો હોવાથી એ લાંબો સમય ન લેવો જોઈએ એમ જણાવતાં ડૉ. સંજય છાજેડ ચેતવે છે, ‘લીમડાનું ચૈત્ર મહિનામાં સેવન ખૂબ ફાયદાકારક છે, પરંતુ એ આખું વર્ષ લેવાની ભૂલ પુરુષોએ ન કરવી જોઈએ. એનું કારણ એ છે કે લીમડો ખૂબ ઠંડો હોવાથી પુરુષોને ઇરેક્શનમાં તકલીફ થઈ શકે છે. અલબત્ત, આ તકલીફ ટેમ્પરરી છે. તમે જેવું લીમડાનું સેવન બંધ કરો એટલે એની આડઅસર પણ ઘટી જાય છે.’

આ પણ વાંચો : તડકા લગાયા ક્યા?

બીજા ઔષધપ્રયોગો

વાઇરલ ફીવર, વાસંતિક જ્વર, વિષમ જ્વર, મલેરિયા જેવા તાવમાં લીમડાનાં પાન, બે કાળાં મરી અને ગોળ ચાવીને ખાવામાં આવે છે.

પિત્તને કારણે થયેલા ત્વચા-લોહીના વિકારમાં લીમડાના પાનનો લેપ અને લીમડાના રસનું સેવન ઉત્તમ છે.

રક્તપિત્તના દરદીઓમાં પણ લીમડાથી પિત્તનું શમન થાય છે.

નાકમાં કે ઊલટીમાં લોહી પડે તો લીમડાના પાનનો રસ લેવો જોઈએ.

ફોડલી, અળાઈ, પસ ભરેલું ગૂમડું થયું હોય તો લીમડાના પાનને વાટી એમાં હળદર ભેળવીને મલમની જેમ લગાવીને કપડું બાંધી લેવું. એમ કરવાથી પાક મૂળમાંથી નીકળી જાય છે અને ઘા સાફ થાય છે.

માથામાં જૂ અને લીખને મારવા માટે લીંબોળીનું તેલ રાતે નાખીને સવારે ધોઈ નાખવું.

વાળ ખરતા હોય અને માથામાં સફેદ ખાલી પૅચ દેખાવા લાગ્યા હોય તો લીમડાનાં પાન વાટીને એ જગ્યાએ લેપ કરીને માથું બાંધી દેવું અને સવારે વાળ ધોઈ લેવા.

લાલ ચણોઠીને લીંબોળીના તેલમાં ઘસીને ઉંદરી થઈ હોય એ ભાગમાં લગાવવાથી ટાલ પડી ગઈ હોય તોય ત્યાં નવા વાળ ઊગવા લાગે છે.