ઇન્ટરનેટનું ઍડિક્શન મગજને ખોખલું કરી નાખે
(સેજલ પટેલ)ઇન્ટરનેટના જમાનામાં ઘેરબેઠાં બિલનું પેમેન્ટ થઈ શકે છે, રેલવે-પ્લેનની ટિકિટ બુક થઈ જાય છે, પૈસા ટ્રાન્સફર થઈ જાય છે, દેશ-વિદેશની ચીજોનું ઑનલાઇન શૉપિંગ થઈ જાય છે, દૂર-દૂર બેઠેલા મિત્રો સાથે વાતો થઈ શકે છે અને દુનિયાના એક ખૂણામાં બનેલી ઘટનાના ખબર મિનિટોમાં દુનિયાભરમાં મળી શકે છે.
ઇન્ટરનેટના આવા તો ઘણા ફાયદા છે, માહિતીનો અઢળક ખજાનો એમાં ભયોર્ પડ્યો છે. જોકે જેમ-જેમ એનો વપરાશ વધતો ગયો છે એમ એના વધુપડતા વળગણથી મગજ પર થતી અસર વિશે અનેક સંશોધનો થઈ રહ્યાં છે. કૉન્સન્ટ્રેશન, સ્મૃતિશક્તિ, વિશ્લેષણક્ષમતા તેમ જ યાદશક્તિ પર એની માઠી અસર પડે છે એવું વિવિધ રિસર્ચમાં વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે.
એકાગ્રતા ઘટે કૅલિફૉર્નિયાના રિસર્ચરોનું કહેવું છે કે રોજના પાંચથી વધુ કલાક નેટસર્ફિંગ કરતી વ્યક્તિઓની કોઈ એક જ બાબતમાં ઊંડા ઊતરીને સમગ્રલક્ષી અભ્યાસ કરવાની ક્ષમતા ઘટે છે. ઇન્ટરનેટની કોઈ પણ વેબસાઇટ પર એકસાથે ઘણાબધા વિષયોની માહિતી હોય છે. આ બધાને કારણે જે વિષય પર તમે કામ કરી રહ્યા છો એમાંથી મગજ વારંવાર ચલિત થઈ જાય છે. ઇન્ટરનેટ પર રોજના પાંચ કલાકથી વધુ સર્ફિંગ કરવાની સાથે ચૅટિંગ કરવાની આદત ધરાવનારાઓમાં સ્પષ્ટપણે એકાગ્રતાનો અભાવ જોવા મળ્યો હતો.
વિશ્લેષણક્ષમતા ઘટે યુકેના સાઇકિયાટ્રિસ્ટોએ ઇન્ટરનેટ પર બે, પાંચ અને સાત કલાક સુધી સર્ફિંગ કરનારાઓ તેમ જ જરાય ઇન્ટરનેટ ન વાપરનારાઓ એમ ચાર ગ્રુપના લોકો પર અભ્યાસ કરીને તારવ્યું છે કે કામ વગરની વધુપડતી માહિતીને કારણે મગજમાં માહિતીનો ભરાવો થાય છે. અમુક સમયમાં નવી માહિતીને પ્રોસેસ કરીને યાદ રાખવાની મગજની ક્ષમતા લિમિટેડ હોય છે. એવા સમયે અઢળક માહિતી એકસામટી સામે આવી જતાં તર્કબદ્ધ રીતે એ બધાને અલગ પાડવાની ક્ષમતામાં ઘટાડો થાય છે. બહુ માહિતી હોવા છતાં એ સ્પષ્ટ નથી હોતી. ઇન્ટરનેટ પર જે માહિતી હોય છે એ બધી જ સાચી હોય છે એવું જો માની લેવામાં આવે તો વ્યક્તિ કન્ફ્યુઝ થઈ જાય છે. ઑથેન્ટિક અને વિશ્વાસ કરી શકાય એવી બાબતો અલગ તારવવાની કૅપેસિટી ધીમે-ધીમે ક્ષીણ થતી જાય છે.
યાદશક્તિ અને સ્મૃતિ પર અસરસ્પેનના સાઇકિયાટ્રિસ્ટોનું કહેવું છે કે બધી જ માહિતી જ્યારે જોઈએ ત્યારે એક ક્લિક કરતાં જ સામે આવી જતી હોવાથી મગજ એકદમ સુસ્ત થઈ જાય છે. એક વાર વાંચેલી ચીજ જો બીજી વાર જોવા નહીં મળે એવું મગજને કહેવામાં આવે તો વ્યક્તિ સભાનતાપૂર્વક વાંચેલી ચીજને સ્મૃતિમાં સંઘરી દેવાનો પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ ઇન્ટરનેટને કારણે કોઈ પણ માહિતી જ્યારે જોઈએ ત્યારે સુલભ હોવાથી મગજ એ બાબતે સુસ્ત થઈ જાય છે. માણસ ખૂબ વાંચે છે, સર્ફ કરે છે, નવી અઢળક માહિતી તેને મળે છે; પણ એ બધી જ મગજના સ્ટોરેજરૂમમાં સચવાઈ શકતી નથી. ઇન્ટરનેટ ન વાપરનારાઓ એક વાર વાંચેલી માહિતીને વધુ સારી રીતે સ્ટોર કરીને જરૂર પડ્યે રિકૉલ કરી શકે છે એવું સ્પેનના સાઇકિયાટ્રિસ્ટોનું તારણ છે.
ઍડિક્ટિવ પણ બની શકેએક-બે દિવસ તમારી ઈ-મેઇલ ચેક ન કરી હોય તો તમને અકળામણ થાય છે? સોશ્યલ નેટવર્કિંગ સાઇટ પર એક-બે દિવસ વાર્તાલાપ કરવા ન મળે તો સૂનું-સૂનું લાગે છે? ઇન્ટરનેટ સર્વિસમાં કંઈક પ્રોબ્લૅમ હોવાને કારણે એ બંધ હોય તો તમારું ઘણું કામ જાણે અટકી પડ્યું હોય એવું લાગે છે? આ બધાં લક્ષણો વધતેઓછે અંશે ઍડિક્શનનાં છે.
દારૂ, સિગારેટ જેવી ચીજો જ વ્યસન બને એવું નથી. ઇન્ટરનેટ વિના પણ વ્યસન છૂટવા જેટલી જ બેચેની થઈ શકે છે. જાગ્રત અવસ્થામાં સતત ઑનલાઇન રહેવાની આદત ધરાવનારાઓને જો થોડોક સમય પણ ઇન્ટરનેટનું કનેક્શન ડાઉન હોય તો ખૂબ જ તકલીફ થઈ જાય છે. જુલાઈ મહિનામાં એક સર્વિસ પ્રોવાઇડર કંપનીએ ઇન્ટરનેટ યુઝર્સનો ઑનલાઇન સર્વે કયોર્ હતો. એમાં જાણવા મળ્યું હતું કે રેગ્યુલર સર્ફિંગ કરનારાઓને તેમ જ દિવસમાં ઓછામાં ઓછા ત્રણથી ચાર કલાક ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરનારાઓને જો થોડાક સમય માટે પણ આ સવલત ન મળે તો તેમનામાં ડિપ્રેશનને મળતાં આવતાં લક્ષણો જોવા મળે છે.
સપ્રમાણ ઉપયોગ જરૂરી ઇન્ટરનેટથી ઘણું કામ થાય છે એટલે એનો સદુપયોગ જરૂર કરી શકાય, પણ એનો વધુપડતો ઉપયોગ કરીને આપણી ક્ષમતાઓનો દુરુપયોગ થવા લાગે ત્યારે ચેતી જવામાં જ શાણપણ છે. ખાસ કરીને નાનાં બાળકો અને ટીનેજરોના મગજને અસર ન થાય એ માટે દિવસમાં અમુક કલાક માટે જ ઇન્ટરનેટ વાપરવાનો નિયમ બનાવવો જરૂરી છે.