દરેક વખતે તરસ્યો જ કૂવા પાસે ન જાય, ક્યારેક કૂવાએ પણ તરસ્યા પાસે જવું જોઈએ

આવી હકારાત્મક ફિલોસૉફી જીવનમાં અપનાવો એ પછી પણ હાસ્યાસ્પદ અનુભવ અને નકારાત્મક પ્રત્યાઘાત જોવા પડે ત્યારે કેવી વલે થાય એ મારાથી વધારે સારું બીજું કોઈ કહી ન શકે

સાંઈરામ દવે

હયાતીનો દાખલો મોટા ભાગે પેન્શન વખતે ફરજિયાત હોય છે. તમે જીવો છો એ ઑન-પેપર સાબિત કરવું પડે ત્યારે તે વ્યક્તિએ સમજી જવું જોઈએ કે તમે જીવતા નથી. અધ્યાત્મની સમજ પ્રમાણે તો આપણે શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્ય સચ્ચિદાનંદ ઘન સ્વરૂપ છીએ, પરંતુ ઍરપોર્ટ પર આપણે ઉપરોક્ત શબ્દો કોઈને કહીએ તો એ ‘સચ્ચિદાનંદ ઘન સ્વરૂપ’નું પણ આધાર કાર્ડ માગે અને જો એવું બને તો-તો સંસ્થા ગોટે ચડે અને સંસ્થાએ ઘન સ્વરૂપમાંથી વાયુ સ્વરૂપ લઈને ચાલતી પકડવી પડે.

હું સાંઈરામ દવે છું જેની સાબિતી માટે મારી પાસે ધાર કાઢેલું આધાર કાર્ડ, માંડ-માંડ નીકળેલું લાઇસન્સ, કાળું પડેલું ઇલેક્શન કાર્ડ, થાકેલો-પાકેલો પાસપોર્ટ અને દૂબળી-પાતળી માર્કશીટ જ છે. ઍન્ડ વેલ જેના પર કોઈ મફત પાન પણ નથી આપતું એવું પૅન (PAN – પર્મનન્ટ અકાઉન્ટ નંબર) કાર્ડ પણ છે. કોઈ અકસ્માતે આ બધું જો એકસાથે સાગમટે લૉસ થઈ જાય અને મને ઓળખનારની મેમરી સાગમટે લૉસ થઈ જાય તો મારે મને સાબિત કરવો અશક્ય છે.

‘તમે સાંઈરામ દવે છો?’ 
આ સવાલ જુગુપ્સાપૂર્વક કોઈ જાહેરમાં પૂછી બેસે ત્યારે ઠંડે કલેજે હું ઉત્તર વાળું... 
‘હા, ઓરિજિનલ!’

કેટલાક ચાહકો કોઈ જોવાલાયક સ્થળને નિહાળતા હોય એવી જિજ્ઞાસાથી ઘણી વાર કલાકારને જોતા હોય છે.
આ તો સારું છે કે ઈશ્વરે ઓળખાણ માટે અવાજ આપ્યો છે. બાકી જો અવાજ વયો જાય તો-તો લોકો ચોકમાં લીવિંગ સ​ર્ટિફિકેટ જ માગી લ્યે એમ છે. જાતને સાબિત કરવી એ કેટલી કઠણ છે આવો જ્યારે મને વિચાર આવે છે ત્યારે મારા માંહ્યલામાંથી એવો પણ ઉત્તર નીકળે છે કે દોસ્ત સાંઈ! તું એક નહીં, આ જગત આખું પોતાની જાતને સાબિત કરવા જ મચી પડેલું ન કહેવાય?
ક્યાંક પિતા તરીકે તો ક્યાંક પતિ તરીકે, ક્યાંક પુત્ર તરીકે તો ક્યાંક મિત્ર તરીકે આપણે પળેપળ આપણી જાતને સાબિત કરતા રહેવી જ પડે છે. એક ઢળતી સાંજે પ્રોગ્રામને હજી વાર હોવાથી મેં ચાલતી પકડી. એટલે કે હું બહુ ચુસ્ત હેલ્થ-કૉન્શ્યસ વ્યક્તિ છું એવી આયોજક પર છાપ ઊભી થાય એ માટે ભાઈદાસ ઑડિટોરિયમની આજુબાજુ વૉકિંગ કરવા એકલો નીકળ્યો. બે સોહામણી કૉલેજકન્યાઓ સ્મિતવદને ફુટપાથ પર મારા તરફ ચાલીને આવતી જણાઈ. હું કૉલેજમાં ભણતો ત્યારે પણ કોઈએ મારી સામું નથી જોયું તો હવે કોઈ શા માટે જોવે? વર્ષોથી મારા માંહ્યલામાં પડઘાતો આ નિરાશાવાદ સપાટી પર આવ્યો.

મારી પાછળ નક્કી આ કન્યાઓના સહેતુક મિત્રો ચાલ્યા આવતા હશે એવા દૃઢ વિશ્વાસે મેં ફુટપાથ પર પાછળ નજર ફેરવી! અહો આશ્ચર્યમ્! ત્યાં કોઈ જ નહોતું. મતલબ કે આ સુંદર કન્યાઓએ મને જ સ્મિત કર્યું હતું જે વિચારે ગળાનું થૂંક માંડ-માંડ ગળે ઉતાર્યું.

શ્રૃંગારની વાતો કરવી અને શ્રૃંગાર સાથે વાતો કરવી આ બન્ને ભિન્ન પરિસ્થિતિઓ છે. એમાં પ્રથમ ઉપક્રમનો મને અભ્યાસ હતો, પરંતુ બીજા ઉપક્રમ માટે હું અજ્ઞાની જે મેં મારા કાર્યક્રમોમાં હજારો વખત કહ્યું છે. શ્રૃંગાર વિશે કલાકો બોલી શકું, પણ જો શ્રૃંગાર સાથે વાત કરવાની આવે તો મારા મોતિયા મરી જાય.
‘ઑટોગ્રાફ પ્લીઝ!’

સામેથી ચાલી આવતી એક કન્યાએ મારી પાસે ઊભા રહીને પોતાની કોમળ હથેળી પર નાજુકડી રંગીન ઑટોગ્રાફ બુક મારી આગળ ધરી, હળવા સ્મિત સાથે. તે કન્યાને તેના નામ સાથેના ઑટોગ્રાફ આપ્યા બાદ તરત તેણે કહ્યું કે તમને વાંધો ન હોય તો એક સેલ્ફી લઈએ? મને શું વાંધો હોવાનો બાપલા. જીવનમાં કોઈ દી’ ક્યારેય કોઈ આપણા ફોટો લેતું ન હોય ત્યારે નમણી નાગરવેલી જેવી કન્યા ફોટો લેવાનું ક્યે તો માંહ્યલો જીવ હરખપદૂડો જ થાયને. મેં જેવી હા પાડી કે તે કન્યાએ પોતાનો આઇફોન સામે ધરી દીધો ને ખચાક કરતાં ફોટો પાડી લીધો. મને થયું કે હવે પત્યું. જરાક કૉલર-બોલર સરખા કર્યા ત્યાં તે કન્યાએ મને ભોળાભાવે પૂછ્યું કે, ‘સૉરી, બટ તમારું નામ શું?’

ઑટોગ્રાફ-ફોટોગ્રાફ લીધા બાદ પુછાયેલો આ પ્રશ્ન મારા માટે છાતીની ડાબી બાજુએ અટૅક લાવી દે એવો હતો. છતાં મેં મારા ગુસ્સાને કન્ટ્રોલ કર્યો, કારણ કે એ જ સમયે બીજી કન્યાએ પોતાનો મોબાઇલ કૅમેરા સેલ્ફી મોડ પર ગોઠવેલો હતો. આ વખતે તો સાવ ધરાહાર કહેવાય એવા સેલ્ફીમાં મારો ગુસ્સો પકડાઈ ન જાય એની મેં સાવચેતી રાખી. 
‘આ ફોટો ગૂગલ કરી લેજો, મારો પરિચય મળી જશે!’ કહીને મેં બન્ને કન્યાઓ પાસેથી અણધારી વિદાય લીધી.

બડે બેઆબરૂ હો કર તેરે કૂચે સે હમ નિકલે... 
મિર્ઝા ગાલીબની ગઝલની આ એક કડી વારેઘડીએ એ જ સમયે શા માટે યાદ આવી રહી છે એ મને ન સમજાયું. ભગ્ન હૃદયે હું તેજપાલની પ્રદક્ષિણા પૂરી કરું ત્યાં જ એક ચાહક કાકાએ જોરથી બૂમ મારી, ‘એ સાંઈરામ દવે!’

કાકાની બૂમથી હૃદયને થોડી ટાઢક વળી, કન્યાઓના અજ્ઞાનથી દુઃખી થયેલા મનને શાતા મળી.
પેલા કાકા સ્થિતપ્રજ્ઞ અવસ્થામાં મને નિહાળી રહ્યા હતા. દરેક વખતે તરસ્યો જ કૂવા પાસે ન જાય, ક્યારેક કૂવાએ પણ તરસ્યા પાસે જવું જોઈએ એવા હકારાત્મક અભિગમ સાથે મેં કાકા તરફ લાંબાં અને ઝડપી ડગલાં ભર્યાં. હું કાકાની બરોબર નજીક પહોંચીને હસ્તધૂનન કરું ત્યાં તેની બાજુમાં ઊભેલો સેવપૂરીવાળો બોલ્યો, ‘કાકા, સાંઈરામ દવે કદી ફુટપાથ પર ન હોય. આવા કેટલાય રખડે છે મુંબઈમાં!’

આ એ જ સેવપૂરીવાળો જેના વિશે નાટ્યકલાકાર સંજય ગોરડિયાએ તેની ફૂડ-ડ્રાઇવ નામની કૉલમમાં લખ્યું હતું. હું તો એ વાલીડાને રાજી થઈને ‘તને ઓળખી ગયો’ એવું કહેવા જતો હતો, પણ ત્યાં તો તેણે એવા શબ્દો મોઢામાંથી ઓક્યા જે મારા માટે આત્મઘાતક હતા. મારાં ચરણો થંભી ગયાં. હું ઓરિજિનલ સાંઈરામ છું એ સાબિત કરવાનો મારી પાસે કોઈ પુરાવો નહોતો. પ્રોગ્રામ પહેલાંના વૉકિંગથી ફાયદા કરતાં ગેરફાયદા વધુ થશે એમ વિચારીને મેં તેજપાલ તરફ ગતિ કરી. પેલા કાકા અને પેલી કન્યાઓ બન્ને શ્રોતામાં ત્રીજી રોમાં બેઠેલી, પણ તેમની સામે જોવે એ બીજા... પણ હા, ઈ દિવસથી નિયમ બનાવ્યો કે જે કોઈ આઑટોગ્રાફ લેવા આવે તેને પહેલાં હું મારું નામ પૂછી લઉં, બીજી બધી વાત પછી...