18 October, 2025 07:10 PM IST | Mumbai | Deepak Mehta
ભદ્રંભદ્રનો રેંકડા પ્રવાસ (ચિત્રકાર રવિશંકર રાવળ).
‘બબ્બે દોઢ્યાં ભૂલેસર’ની જાહેરખબર પ્રસિદ્ધ કરતો હતો જે તેના રેંકડામાં બેસીને ભદ્રંભદ્ર ગમન ક્યાં કરી રહ્યા હતા? જોકે તેમના ગમનમાં અવરોધો તો આવ્યા જ. રેંકડામાં ચડતાં-ચડતાં ભદ્રંભદ્ર પડ્યા, ઊભા થઈ રેંકડામાં ફરી બેસવા જતાં ફરી પડ્યા, બીજા મુસાફરોએ તેમને ઊંચકીને છેવટે રેંકડા સાથે ભદ્રંભદ્રનો સમાગમ કરાવ્યો. રેંકડા રૂપી વિજયરથમાં આરૂઢ થયેલા ભદ્રંભદ્રની ગતિ હતી જ્યાં ભગવાન પણ ભૂલો પડે એવા ભુલેશ્વર તરફની. આજના મુંબઈગરાને કદાચ વિમાસણ થશે કે આ ‘રેંકડો’ એ વળી કેવું વાહન? કમનસીબે ‘સાર્થ ગુજરાતી જોડણી કોશ’માં આ રેંકડો શબ્દ જ જોવા મળતો નથી. પણ ભગવદ્ગોમંડળ કોશ ‘રેંકડો’ શબ્દનો અર્થ આમ આપે છે: ‘બેલગાડી, ચાર માણસ બેસે એવી નાની બળદગાડી, એકો.’
Abb Denis Louis Cottineau de Kloguen નામના એક ફ્રેન્ચ પાદરીએ ગોવા અને મુંબઈની મુસાફરી દરમ્યાન ૧૮૨૮ના એપ્રિલની ૧૯મી તારીખે ભુલેશ્વરના મંદિરની મુલાકાત લીધી હતી. તેઓ રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટીના પણ સભ્ય હતા. મુસાફરી પૂરી થયા પછી પ્રગટ થયેલા પુસ્તકમાં તેમણે ‘ભુલેશ્વર’ નામ કઈ રીતે પડ્યું એની ત્રણ શક્યતા બતાવી છે. પહેલી વાત તો નક્કી છે કે અહીં આવેલા એક મંદિરના નામ પરથી આ વિસ્તારનું નામ ‘ભોલેશ્વર’ પડ્યું છે. વખત જતાં એ થોડું બદલાઈને ‘ભુલેશ્વર’ બન્યું. આ ફ્રેન્ચ મુસાફર લખે છે કે ‘ભોલા’ ભગવાન શિવનાં જુદાં-જુદાં નામોમાંનું એક છે. શિવ કહેતાં ભોલાનું મંદિર આ વિસ્તારના લગભગ કેન્દ્રમાં આવેલું છે. તેણે નોંધ્યું છે કે આ મંદિરની બાજુમાં એક તળાવ આવેલું છે અને થોડે દૂર કબૂતરખાનું આવેલું છે. તળાવ તો ૧૯મી સદીમાં જ પુરાઈ ગયું અને એની જગ્યાએ વધુ એક મંદિર બંધાયું. કબૂતરખાનું પહેલાં ‘કાચું’ હતું. પછી લોખંડની ગોળાકાર જાળી જડીને એને ‘પાકું’ બનાવ્યું. સ્વાસ્થ્યને નામે છેલ્લા કેટલાક વખતથી મુંબઈમાં કબૂતરખાનાં વિરુદ્ધ જે ચળવળ ચાલે છે એ શરૂ થતાં પહેલાં જ ‘સાંકડી જગ્યામાં ટ્રાફિકને અડચણરૂપ બને છે’ એવું કારણ આગળ કરી એ કબૂતરખાનું નેસ્તનાબૂદ કરાયું. આ ફ્રેન્ચ લેખકે બીજી શક્યતા જણાવી છે એ એ કે ભોળા નામના એક ધનાઢ્ય કોળીએ આ મંદિર બંધાવ્યું હતું એટલે એ ભોલેશ્વર તરીકે ઓળખાયું. આ ભોળા નામના કોળીને એક્કે સંતાન નહોતું એટલે તેણે પોતાની મોટા ભાગની સંપત્તિ આ મંદિર બાંધવા પાછળ ખરચી હતી. એટલે આ મંદિર સાથે ભોળા નામના કોળીનું નામ જોડાયું. પણ અહીં મુશ્કેલી એ છે કે કોળીઓ મોટે ભાગે શિવભક્ત નથી હોતા પણ દેવીપૂજક હોય છે. એટલે કોઈ તવંગર કોળી મંદિર બંધાવે તો દેવીનું બંધાવે. તો ત્રીજી વાયકા એવી છે કે ભોળા નામના એક મુસાફરે મુંબઈની મુલાકાત દરમ્યાન આ મંદિર બંધાવ્યું હતું. ફ્રેન્ચ લેખક કહે છે એમ આમાં મુશ્કેલી એ છે કે કોઈ મુસાફર મુંબઈમાં મંદિર શા માટે બંધાવે? અને શું મંદિર બંધાઈ રહે ત્યાં સુધી એ મુસાફર મુંબઈમાં રોકાઈ રહ્યો હોય? આ ફ્રેન્ચ મુસાફરની જેમ આપણને પણ પહેલી વાત સૌથી વધુ સ્વીકારવા જેવી લાગે છે: આ વિસ્તારના લગભગ કેન્દ્રમાં આવેલા શંકરના મંદિરનું નામ ભોલેશ્વર અને એના નામ પરથી આ આખો વિસ્તાર ભોલેશ્વર અને પછી ભુલેશ્વર તરીકે ઓળખાયો.
જેમનું મૂળ નામ દોલતશંકર હતું તેમને ખુદ શંકર ભગવાને સપનામાં આવી એ નામ બદલવાનો આદેશ આપ્યો હતો. અને એટલે તેમણે પોતાનું નવું નામ રાખ્યું ભદ્રંભદ્ર. પણ શંકરના આ પ્રખર ઉપાસક ભુલેશ્વર જાય છે એ કાંઈ ભુલેશ્વર મહાદેવનાં દર્શન કરવા નથી જતા. ત્યારે? તેઓ અગ્નિરથ કહેતાં ટ્રેનમાં આરૂઢ થઈ મુંબઈ આવતા હતા ત્યારે ટ્રેનમાં તેમને હરજીવન અને તેનો સાથી એવા બે ગઠિયાનો ભેટો થયેલો. તેમને કારણે નુકસાન પણ વેઠવું પડ્યું હતું છતાં ભદ્રંભદ્ર તેમને ‘મહાજ્ઞાની’ માને છે. કાગનું બેસવું, સૉરી, ભદ્રંભદ્રનું રેંકડામાં બેસવું અને તાડનું પડવું એમ એ બન્ને ઠગ પણ એ જ રેંકડામાં સવાર થાય છે. એકમેકને ઓળખે છે. હરજીવન ઘણો આગ્રહ કરી ભદ્રંભદ્રને ‘પોતાને ઘરે’ જમવા લઈ જાય છે.
‘પણ વારુ, આપ ક્યાં જાવ છો? હવે અમારે ઉતારે જઈએ છીએ. ભોજનનો સમય થયો છે. ચાલો, મારે ત્યાં પધારોને! મારે તો એ મહોટો લાભ. પછીની વાત ભદ્રંભદ્રના શબ્દોમાં: ‘ભુલેશ્વર આવતાં પહેલાં એક ગલીમાં વળી અમે એક લાંબી ચાલ આગળ ઊતરી પડ્યા. ઉપલે માળે ગયા ત્યાં હરજીવનની ઓરડી હતી. પાસે એક ઓરડીમાં દસ-પંદર આદમીઓ જમવા બેઠા હતા. હરજીવન કહે: ‘આ સર્વ મારા અતિથિ છે. શું કરીએ, આપણું નામ સાંભળીને લોકો આવે તેમને ના કેમ કહેવાય?’ હરજીવનની ‘પ્રેરણા’થી ભદ્રંભદ્ર પાંચ રૂપિયાની ‘ભેટ’ મૂકે છે. હરજીવન આગ્રહ કરે છે એટલે ભદ્રંભદ્ર પોતાનો બધો સામાન પણ ત્યાં મગાવી લે છે. પછી ત્રણે ‘મિષ્ટાન્ન’ જમ્યા. હરજીવને ભારે ખર્ચ કર્યો જણાતો હતો અને બધામાં જાયફળ વિશેષ હતું. જમતાં પહેલાં એક આદમી આવી કહેવા લાગ્યો કે ‘અમારા પૈસા પહેલાં ચૂકવો.’
હરજીવને ભદ્રંભદ્ર તરફ આંગળી કરી કહ્યું: ‘આમને ઓળખાતો નથી? એ તો મહોટા માણસ છે. કશી ફિકર રાખવી નહીં.’ હરજીવન ભોજન સાથે ભાંગ પણ પીવડાવે છે. નશામાં ભદ્રંભદ્ર સાનભાન ભૂલે છે અને છેવટે નિદ્રાધીન થાય છે. નિદ્રાધીન ભદ્રંભદ્ર અને તેના સાથીને ખાટલા સાથે બાંધીને તેમનો બધ્ધો સામાન લૂંટી લેવામાં આવે છે. ઉપરાંત વીશીવાળો ચારે જણના જમવાના બાકી રહેલા પૈસા માગે છે. ભદ્રંભદ્ર અને તેના સાથી પાસે તો ફૂટી કોડીય નહોતી. વીશીવાળો પોલીસને બોલાવે છે. પણ એ જ વખતે ત્યાંથી પસાર થતા પ્રસન્નમનશંકર મદદે આવે છે. ‘વટવો કહાડી વીશીવાળા અને પોલીસના સિપાઈને સંતુષ્ટ કર્યા અને અમને ગાડીમાં બેસાડી તેમને ઘેર લઈ ગયા.’
ભદ્રંભદ્ર તો ઘર ભાડે લઈ મુંબઈમાં એકાદ વરસ રહીને ‘ભક્તવૃન્દના એકમાત્ર પૂજ્ય’ થવા ઝંખતા હતા. પણ કહે છેને કે ‘ન જાણ્યું જાનકીનાથે, સવારે શું થશે કાલે!’ અમદાવાદથી આવેલા પત્રોમાં એક અત્યંત માઠા સમાચાર મળે છે: ભદ્રંભદ્રનો ભાણેજ મગન અગિયારસને દિવસે રાત્રે દીવો લઈ પાઠ કરવા બેઠો હતો ત્યારે એને હાથે ‘વંદાવધ’નું ઘોર પાપ થયું. પછી તો વા વાયાથી નળિયું ખસ્યું તેથી પહેલાં ભદ્રંભદ્રની શેરી, પછી વિસ્તાર, પછી અમદાવાદ, એમ કરતાં સમસ્ત બ્રહ્માંડમાં ખળભળાટ છવાઈ ગયો. હવે મુંબઈનું ‘ભલું’ કરવું પોસાય નહીં. હવે તો વંદાવધના ઘોર પાતકનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા-કરાવવા માટે અમદાવાદ તાબડતોબ જવું જ રહ્યું. ‘હજી મુંબઈમાં સ્થળે-સ્થળે ભાષણ આપવા અને દુષ્ટ સુધારાવાળાને સંપૂર્ણ રીતે પરાભૂત કરવાની ભદ્રંભદ્રની ઇચ્છા હતી, પણ માણસનું ધાર્યું કંઈ થતું નથી. અને એટલે ભદ્રંભદ્ર તેમના સાથી સાથે રાત્રે અમદાવાદ તરફ જતી આગગાડીમાં બેસી ઊપડ્યા.’ અને મુંબઈ કાયમને માટે ભદ્રંભદ્રના કૃપાપ્રસાદથી વંચિત રહી ગયું.
હવે થોડી વાત આપણી ભાષાની પહેલવહેલી હાસ્ય-કટાક્ષ કથા ભદ્રંભદ્રના સર્જક રમણભાઈ અને મુંબઈ વિશે થોડી વાત. જન્મે અને હાડે તો રમણભાઈ ભદ્રંભદ્રની જેમ અમદાવાદના. ૧૮૬૮ના માર્ચની ૧૩મીએ અમદાવાદમાં જન્મ. ૧૯૨૮ના માર્ચની છઠ્ઠી તારીખે ત્યાં જ અવસાન. એક વરસ અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં ભણ્યા પછી વધુ અભ્યાસ માટે મુંબઈ આવી એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં દાખલ થયા. ભદ્રંભદ્રમાં પૂરેપૂરી ખીલી ઊઠેલી રમણભાઈની હાસ્ય-કટાક્ષની વૃત્તિ અને શક્તિનાં મૂળ તેમના મુંબઈવાસને આભારી. આપણી ભાષાની પહેલી નવલકથા લખનાર નંદશંકર મહેતાના બે દીકરા માર્કંડ અને મનુભાઈ, ઠાકોર કપિલરામ મહેતા, ભાનુસુખરામ નિર્ગુણરામ મહેતા વગેરે સાથે મળીને અભ્યાસ કરતા એટલી જ ઠઠ્ઠા મશ્કરી પણ કરતા. સંસ્કૃત ભાષાના હઠાગ્રહીઓની મશ્કરી કરવા રમણભાઈ ‘જરા ઉષ્ણ અને પરિપક્વ રોટલી પીરસો’ એવું-એવું બોલતા. ૧૮૮૭માં – જે વર્ષે ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની નવલકથા ‘સરસ્વતીચંદ્ર’નો પહેલો ભાગ અને નરસિંહરાવ દિવેટિયાનો પહેલો કાવ્યસંગ્રહ ‘કુસુમમાળા’ પ્રગટ થયો એ જ વર્ષે રમણભાઈ બી.એ. થયા. અને પાછા અમદાવાદ ગયા. ૧૮૯૨માં ફરી મુંબઈ આવીને બીજી LLBની પરીક્ષામાં પાસ થયા. અને એ જ વર્ષે ૧૮૯૨માં, ‘ભદ્રંભદ્ર’ લખવાનું અને પોતાના તંત્રીપદે પ્રગટ થતા ‘જ્ઞાનસુધા’ માસિકમાં હપ્તે-હપ્તે છાપવાનું શરૂ કર્યું. એ પછીના તેમના જીવનનો ઘણોખરો ભાગ અમદાવાદમાં વીત્યો. ૧૯૦૫માં સ્થપાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું આઠમું અધિવેશન ૧૯૨૬માં મુંબઈમાં યોજાયું એના પ્રમુખસ્થાને હતા રમણભાઈ. અને છતાં એકંદરે જોતાં રમણભાઈ અને તેમણે સર્જેલા ભદ્રંભદ્રનો મુંબઈ સાથેનો સંબંધ થોડાક વખતનો.
ઇતિ શ્રી મોહમયીમુંબઈનગરે ભદ્રંભદ્રપ્રવાસપુરાણમ્ સમાપ્તમ્. વાચકગણ બોલો હરહર શ્રી ભુલેશ્વર મહાદેવ કી જય.