23 March, 2020 01:34 PM IST | Mumbai Desk | Biren Vakil
પ્રતીકાત્મક તસવીર
કોરોના ક્રાઇસિસ વકરતાં અને સઉદી અરેબિયાએ પ્રાઇસ-વૉર છેડ્યા પછી સંખ્યાબંધ ઑઇલ કંપનીઓ નાદાર થવાની ભીતિ અને અધૂરામાં પૂરું, મોટા હેજફન્ડો અને બૅન્કોના રિસ્ક પૅરિટી ટ્રેડ, રિલેટિવ વૅલ્યુ ટ્રેડ ( સરખા જેવી બે ઍસેટ જેમાં એક મોંઘી અને બીજી સસ્તી હોય) અવળા પડતાં અમેરિકન નાણાપ્રણાલીમાં ગંભીર સંકટ ઊભું થતાં સેન્ટ્રલ બૅન્કને દરમ્યાન થવું પડ્યું છે. હાલના ટ્રિપલ શૉકથી અર્થવ્યવસ્થાને મોટો માર પડ્યો છે. ચીનમાં તો કોરોનાની મહામારી કાબૂમાં આવી છે, પણ યુરોપ અને અમેરિકામાં કેસ વધતાં લૉકડાઉન જેવી સ્થિતિ છે. ભારતમાં પણ ઘણાંખરાં શહેરોમાં સેમી લૉકડાઉન છે. હેલ્થ ક્રાઇસિસ ઓસરે પછી આર્થિક ક્રાઇસિસને તો સરકાર પહોંચી વળશે. રોકડ સહાય, નાના વેપારીઓને લોનચુકવણીમાં રાહત, દેવાં માંડવાળી, કરવેરામાં રાહત એવાં અનેક પગલાં આવશે. ૨૦૦૮ની તુલનાએ અમેરિકી કંપનીઓ પાસે કૅશ ઘણી મોટી છે. અમેરિકન અર્થતંત્ર ઘણું મજબૂત છે અને જો ધારે તો આખી દુનિયાનો ભાર લઈ શકે એમ છે.
શૅરબજારોમાં ડાઉ જોન્સ એક માસમાં ૩૫ ટકા, બૅન્ક નિફ્ટી ૪૦ ટકા અને સેન્સેક્સ અંદાજે ૩૩ ટકા તૂટયો છે. મની માર્કેટમાં ઘણો ગભરાટ હોવાથી તેમ જ શૅરો, કૉમોડિટી, ઇમર્જિંગ ફોરેકસ. જંક બૉન્ડ એમ અનેક બજારોમાં માર્જિન કૉલ, કોલેટરલ ફન્ડિંગ માટે ફન્ડો, બૅન્ક મેંનેજરોને ડૉલરની જરૂર પડવાથી બધે બધું વેચવાનો વારો આવ્યો છે. જો આજે ડાઉ ૫ ટકા તૂટે તો શોર્ટ સેલ પર બેન આવી જવાની પ્રબળ સંભાવના છે. એમ છતાં મંદી અટકે નહીં તો નછૂટકે શૅરબજારોને કામચલાઉ બંધ કરવા પડે. ભારતમાં શૅર અને કૉમોડિટી બજારો બંધ કરવા એક વર્ગ ઘણા સમયથી માગ કરી રહ્યો છે.
કરન્સી બજારોની વાત કરીએ તો રૂપિયામાં ૭૫.૪૦નો નવો નીચો ભાવ થયો હતો. ડૉલર ઇન્ડેક્સ ૧૦૩ થઈ જતા અને ડૉલરમાં જંગી શોર્ટેજ થતાં તમામ કરન્સી તૂટી છે. પાઉન્ડ તો ૩૫ વર્ષની નીચી સપાટી ૧.૧૪૮૦ થઈ ગયો છે. યુરોમાં પણ ધીમી અને કાતિલ મંદી છે. રશિયન રૂબલ, બ્રાઝિલ રિયાલ, મેક્સિકન પેસો જેવી અનેક કરન્સીમાં ૩૦-૪૦ ટકા સુધીનું ગાબડું પડ્યું છે. રિઝર્વ બૅન્ક પાસે ફોરેકસ રિઝર્વ ઘણી સારી છે એટલે રૂપિયામાં મોટી અને ઝડપી મંદી થઈ નથી, પણ જો ભારતમાં મહામારી વધે તો રૂપિયામાં પણ નોંધપાત્ર નરમાઈ આવી શકે.
ક્રૂડ ઑઇલની વાત કરીએ તો સઉદીએ ભાવ તોડ્યા અને ઉત્પાદનની રેલમછેલ કરી દેતા ક્રૂડ ૬૫ ડૉલરથી ઘટીને ૨૦ ડૉલર સુધી આવી ગયું છે. સઉદી મંદી કરીને નાની કંપનીઓનો સફાયો કરવા ધારે છે. જોકે અમેરિકાની ટેકસાસ ઑઇલ લૉબીને ઓછી આંકવા જેવી નથી. ટેકસાસ રેઇલ રોડ નામનું એક ઓછું જાણીતું રેગ્યુલેટર છે એને પૂછયા વિના ટેકસાસમાં ઑઇલ ડ્રિલિંગ થઈ શકે નહીં. ગયા વરસે ક્રૂડ ૪૦ ડૉલર નીચે ગયું ત્યારે કૅનેડામાં આલબર્ટાએ ઉત્પાદનકાપ મૂકતા ક્રૂડ ૪૨ ડૉલરથી વધી ૬૫ ડૉલર થયું હતું. ટ્રમ્પે કહ્યું છે કે તેઓ ક્રૂડ ક્રાઇસિસમાં દરમ્યાનગીરી કરી શકે. અત્યારે ક્રૂડ ૫-૧૦ ડૉલરની વાતો ચાલી છે, પણ ૧૬-૧૮ ડૉલર નીચે ભાવ ટકશે નહીં. બૅન્કરોના મતે સેકન્ડ ક્વૉર્ટરમાં જીડીપીનો ઘટાડો ૨૦-૨૪ ટકા જેવો હશે. રિસેસન નક્કી જ છે, પણ સારી વાત એ છે કે અમેરિકન અર્થતંત્ર અગાઉની કટોકટીઓ કરતાં મજબૂત છે. હાલની મંદીને ૧૯૯૭ની કરન્સી કટોકટી, ૨૦૧૨ની યુરોપિયન દેવાં કટોકટી અને ૨૦૦૦ની ડોટકૉમ કટોકટીનું મિશ્ર રૂપ કહી શકાય. સારા સમાચાર છે કે સરકારો અગાઉની મંદીમાંથી ઘણું શીખી છે અને સરકારના ભાથામાં ફિસ્કલ અને મોનિટરી એમ ઘણાં શસ્ત્રો છે.