“આ તો અમાનવીય છે...”: માથેરાનમાં ચાલતી આ બાબત પર સુપ્રીમ કોર્ટે લગાવ્યો પ્રતિબંધ

આ નિર્દેશ માથેરાનમાં પરિવહન જરૂરિયાતો સંબંધિત લાંબા સમયથી ચાલી રહેલા કેસના સંદર્ભમાં આવ્યો છે, જે ભારતના છેલ્લા શહેરોમાંનું એક છે જ્યાં વાહનોની અવરજવર પર પ્રતિબંધ છે. પ્રતિબંધ હોવા છતાં, માથેરાનમાં વાર્ષિક 8 લાખથી વધુ પ્રવાસીઓ આવે છે.

પ્રતિકાત્મક તસવીર: સૌજન્ય મિડ-ડે

સુપ્રીમ કોર્ટે બુધવારે મહારાષ્ટ્ર સરકારને માથેરાનમાં હાથથી ખેંચાતી રિક્ષાઓને છ મહિનાની અંદર સંપૂર્ણપણે બંધ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો, અને આવી પ્રથાના અસ્તિત્વને માનવ ગૌરવનું ઉલ્લંઘન અને બંધારણના સામાજિક અને આર્થિક ન્યાયના વચનનું અપમાન ગણાવ્યું હતું.

બંધારણીય વચન સાથે દગો

ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ ભૂષણ આર. ગવઈની આગેવાની હેઠળની બૅન્ચે અવલોકન કર્યું હતું કે એક માનવ દ્વારા બીજા માનવીને હાથથી ખેંચવાની પ્રથા 78 વર્ષ સ્વતંત્રતા અને 75 વર્ષના બંધારણીય શાસન પછી પણ ચાલુ છે. તેને `અમાનવીય` ગણાવતા કોર્ટે કહ્યું કે આવા કાર્યને ચાલુ રાખવાથી ભારતના લોકોએ પોતાને આપેલા દ્રષ્ટિકોણ સાથે દગો થાય છે. "આવી અમાનવીય પ્રથાને મંજૂરી આપવી જે વિકાસશીલ દેશ ભારત જેવા દેશમાં માનવ ગૌરવની મૂળભૂત વિભાવનાની વિરુદ્ધ છે, તે સામાજિક અને આર્થિક ન્યાયના બંધારણીય વચનને ઓછું કરે છે," કોર્ટે અવલોકન કર્યું.

કોર્ટે કહ્યું કે ઈ-રિક્ષા ભવિષ્ય છે

આ નિર્દેશ માથેરાનમાં પરિવહન જરૂરિયાતો સંબંધિત લાંબા સમયથી ચાલી રહેલા કેસના સંદર્ભમાં આવ્યો છે, જે ભારતના છેલ્લા શહેરોમાંનું એક છે જ્યાં વાહનોની અવરજવર પર પ્રતિબંધ છે. પ્રતિબંધ હોવા છતાં, માથેરાનમાં વાર્ષિક 8 લાખથી વધુ પ્રવાસીઓ આવે છે અને 4,000 થી વધુ રહેવાસીઓ રહે છે, જેમાંથી ઘણા લોકો ગતિશીલતા માટે હાથથી ખેંચાતી રિક્ષાઓ પર આધાર રાખે છે. કોર્ટે પર્યાવરણને અનુકૂળ બૅટરી સંચાલિત ઈ-રિક્ષાઓની ઉપલબ્ધતા પર પ્રકાશ પાડ્યો, નોંધ્યું કે આવા વિકલ્પો તરફ સંક્રમણ પશ્ચિમ ઘાટમાં સ્થિત માથેરાનના ઈકો-સેન્સિટિવ ઝોન માટે તકનીકી રીતે વ્યવહારુ અને પર્યાવરણીય રીતે યોગ્ય છે.

પુનર્વસન યોજનાનો આદેશ

હાલમાં હાથથી ખેંચાતી રિક્ષાના કામમાં રોકાયેલા લોકો માટે આજીવિકાની અસરોને સમજીને, બૅન્ચે મહારાષ્ટ્ર સરકારને છ મહિનાની સમયમર્યાદામાં પુનર્વસન યોજના ઘડવાનો આદેશ આપ્યો. તેમાં કેવડિયામાં ગુજરાત સરકારની યોજનાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો, જ્યાં સ્થાનિક આદિવાસી મહિલાઓને સ્ટૅચ્યુ ઑફ યુનિટી નજીક પ્રવાસીઓને લઈ જવા માટે ઈ-રિક્ષા લાઈસન્સ આપવામાં આવ્યા હતા. કોર્ટે ખાસ કરીને રાજ્યને ઈ-રિક્ષા લાઈસન્સ આપતી વખતે હાલના રિક્ષાચાલકોને પ્રાથમિકતા આપવા અને માથેરાન અને તેની આસપાસના આદિવાસી મહિલાઓ અને અન્ય જૂથોને ધ્યાનમાં લેવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો.

ભૂતકાળને ટાંકીને, કોર્ટે આ બાબતને ‘દુર્ભાગ્યપૂર્ણ’ ગણાવી

બૅન્ચે આઝાદ રિક્ષા પુલર્સ યુનિયન વિરુદ્ધ પંજાબ રાજ્ય કેસમાં 1980ના સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદાનો ઉલ્લેખ કર્યો, જ્યાં સમાન પ્રથાઓને ભારતના બંધારણીય આદર્શો સાથે અસંગત માનવામાં આવી હતી. કોર્ટે કહ્યું, "તે ખરેખર દુર્ભાગ્યપૂર્ણ છે કે આ કોર્ટના નિર્ણયના 45 વર્ષ પછી પણ, માથેરાન શહેરમાં એક માનવ દ્વારા રિક્ષા ખેંચવાની અમાનવીય પ્રથા પ્રચલિત છે." કોર્ટને એમિકસ ક્યુરી તરીકે હાજર રહેલા વરિષ્ઠ વકીલ કે. પરમેશ્વરે સહાય કરી. તેમણે સૂચન કર્યું કે હાલ માટે ફક્ત 20 ઈ-રિક્ષાઓને મંજૂરી આપવી જોઈએ.

રોડ સપાટી રિક્ષા-મૈત્રીપૂર્ણ બનાવાશે

રિક્ષા અને ઘોડાગાડીની અવરજવરને ટેકો આપવા માટે, કોર્ટે કસ્તુરી નાકા અને શિવાજી સ્ટેચ્યુ વચ્ચેના મુખ્ય રસ્તા પર 4 કિમી લાંબા પેવર બ્લૉક નાખવાની મંજૂરી આપી હતી. જોકે તેમાં કોઈ કોંક્રિટ બેડિંગ ન હોવા જોઈએ જેથી પર્યાવરણનું રક્ષણ કરવાની સાથે ચોમાસા દરમિયાન ઉપયોગિતા સુનિશ્ચિત થાય. તે જ સમયે, કોર્ટે આંતરિક શહેરના રસ્તાઓ અને ટ્રૅકિંગ રૂટ પર પેવર બ્લૉક નાખવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, જેમાં હાથ-રિક્ષા અને ઘોડાગાડી કામદારોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા વરિષ્ઠ વકીલ શ્યામ દિવાન અને એડવોકેટ નીના નરીમન દ્વારા પ્રતિકૂળ ઈકોલોજીકલ અસરો અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી.

CSR ભંડોળને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું, કોઈ બહાનું માન્ય નથી

સરકારને કોર્પોરેટ સામાજિક જવાબદારી (CSR) ભંડોળ અથવા ઈ-રિક્ષાનાં ઉપયોગને ટેકો આપવા માટે અન્ય યોજનાઓ શોધવાની મંજૂરી આપતી વખતે, કોર્ટે મક્કમતાથી કહ્યું હતું કે ભંડોળની ઉપલબ્ધતાને શિફ્ટ લાગુ કરવામાં નિષ્ફળતાના બહાના તરીકે સ્વીકારવામાં આવશે નહીં.