14 July, 2024 12:17 PM IST | Mumbai | Sairam Dave
પ્રતીકાત્મક તસવીર
સોસાયટી કે શહેરના રાજકારણીનું નામ અતિથિ વિશેષમાં ન લખો તો તેનું મોઢું ચડી જાય. પત્ની સામે તેના ભાઈના દુર્ગુણ વર્ણવો તો તેનું મોઢું ચડી જાય. બર્થ-ડે પર કેટલાકને રૂબરૂ મળ્યા હોવા છતાં ફેસબુક પર તેને શુભેચ્છા ન પાઠવો તો પણ અમુકનાં મોં ચડી જાય. પત્ની તૈયાર થઈને ફંક્શન માટે જવા તમારી બાજુની સીટ પર બેસે ત્યારે જો તેનાં વખાણ ન કરો તો પછી પત્નીનું મોં અવશ્ય ચડી જાય અને ક્યારેક તો પતિનું મોં સૂજી પણ જાય.
‘મોઢું ચડાવવું’ આ રૂઢિપ્રયોગ નાનપણમાં જ્યારે વ્યાકરણમાં પ્રથમ વાર ભણ્યો ત્યારે મને પ્રશ્ન જન્મ્યો હતો કે જેમ ફૂલ ચડાવાય એ રીતે ‘મોઢું પણ ચડાવાતું હશે?’ આગળ જતાં ખબર પડી કે આ રૂઢિપ્રયોગ તો થિયરી કરતાં પ્રૅક્ટિકલમાં વધુ વપરાય છે.
‘જા તો બેટા, રસોડામાં જોઈને આવ તો તારી માનું મોઢું ચડેલું છે?’
પપ્પાએ એક વાર આવું મને પૂછ્યું ત્યારે મમ્મીનું ચડેલું મોં જોવા રસોડામાં મેં દોટ મૂકેલી. મોઢું ચડ્યા પછી મોંના આકારમાં કશો ફરક પડતો હશે! આવી મારી ધારણા ખોટી પડી. કોઈને ભક્તિ ચડે છે, ઘણાને ક્રોધ ચડતો હોય છે, ઘણાને નશો ચડતો હોય છે, ઘણાને પાવર ચડતો હોય છે, કોઈને વીંછી અને સાપ ચડે છે, કોઈ ખુરશી પર ચડે છે તો કોઈના ઉપર ખુરશી ચડે છે. આમ જુઓ તો આપણી આસપાસ નરી આંખે દેખાતી નથી, પણ આવી ચડ-ઊતર સતત ચાલુ જ રહે છે.
એક વાર મારું પાટલૂન ચડી ગયેલું. મારા ચાર આંગળ પગ ક્યારે વધી ગયા એની મને જ ખબર ન રહી. રમતી-જમતી-નમતી વખતે નાનપણમાં પાટલૂન દૂબળા દેહને લીધે અનેક વાર ઊતરી જતું. જોકે પહેલી વાર પાટલૂન ચડ્યું, જેનો મને આશ્ચર્ય સાથે આનંદ હતો.
મારો એક ભાઈબંધ ગયા ચોમાસામાં મને કહે, ‘સાંઈ, ઘરના છ દરવાજા વરસાદને લીધે ચડી ગયા છે. શું કરવું બોલ?’
‘ભાઈ, બારણાં સડે તો નવાં કરાવી લેવાય, ચડે તો કાઢી ના નખાય; નહીંતર ઘર જાય ને ઓસરી રહે.’
‘પણ સાઈં, દરવાજો નરણા કોઠે જ્યારે ખોલવા જાઉં ત્યારે સવાર-સવારમાં કો’ક સામેથી બારણું ખેંચીને ઊભું હોય એવી ફીલિંગ આવે છે!’
‘સવારમાં ઉપરાઉપરી બે વાર જોર કરવું ના પોસાય હોં! કલાક પછી હું મારા ઓળખીતા મિસ્ત્રીને લઈને આવું છું.’
ભાઈબંધને વચન આપીને હું રવાના થયો. મારા તે ભાઈબંધના ઘરમાં છ દરવાજા અલગ-અલગ અવસ્થા પામીને સ્થિતપ્રજ્ઞ થઈ ગયા હતા. ઘરનો મુખ્ય દરવાજો અડધા હાથ જેટલો ખૂલ્યા બાદ જમીનની ટાઇલ્સને પપ્પી કરી બેઠો હતો. એ ખૂલ્યો, પણ હલવાનું નામ લેતો નહોતો એટલે ભાઈબંધના ઘરમાં અડધા હાથના ખુલ્લા દરવાજામાં ત્રાંસા થઈને પ્રવેશ મેળવવાનો હતો.
‘ત્રાંસા માત્ર પ્રવેશને પાત્ર’ સૂત્રને આ પ્રથમ દરવાજે સિદ્ધ કર્યું હતું. બીજા ને ત્રીજા દરવાજા બારસાખે બોચીમાંથી પકડેલા હતા. એ બન્ને નીચેથી ખૂલતા હતા, પણ ઉપરથી જૅમ હતા. ચોથા ને પાંચમા દરવાજાનાં ચરણ જાણે મગરમચ્છે ઝાલી લીધાં હોય એમ એ ઉપરથી ખૂલતા હતા અને સ્ટૉપરથી નીચે જૅમ હતા. છઠ્ઠો દરવાજો એકદમ વિશિષ્ટ અને રહસ્યમય પરંપરાનો સીધી લીટીનો વારસદાર હતો. એ ક્યારેક ઉપરથી ખૂલતો તો નીચેથી જૅમ થઈ જતો ને ક્યારેક નીચેથી ખૂલે તો ઉપર જૅમ થઈ જતો. તે અદ્દલ રાજકારણી જેવો હતો. ભાઈબંધે છ બારણાંની આવી દુ:ખદ ઓળખ-પરેડ કરાવી.
મિસ્ત્રીએ સીધા છઠ્ઠા બારણા પર તાકાત અજમાવી. પાંચ-સાત મિનિટના
બળપ્રયોગથી એ બારણાનું હૅન્ડલ મિસ્ત્રીના હાથમાં આવી ગયું.
‘આ નવું નાખવું પડશે.’
એ પછી મિસ્ત્રીએ જે બધા કાંડ કર્યા એની વાત કરીશ તો માથું ચડી જાશે!
જે રીતે પગથિયાં ચડાય છે એ રીતે બારણું ચડવાનું હોતું નથી. શબ્દપ્રયોગ એક જ હોવા છતાં બન્નેના સંદર્ભ અલગ-અલગ છે. આ રીતે જુઓ તો કોઈ પણ સંગીતના કાર્યક્રમમાં તબલાં-ઉસ્તાદ હથોડીથી તબલું ચડાવે છે. સ્વર પ્રમાણે ટીપી-ટીપીને ક્યારેક તબલું ઉતારવું પણ પડે છે. પતિદેવનું મોઢું ચડે ત્યારે પણ એમ જ...!
તો દરેક બાપ કરિયાવરમાં હથોડી અવશ્ય આપત. અમુક ઘરમાં તો એ હથોડી દીવાનખંડની ટિપાઈ નીચે તો અમુક ઘરમાં ઘરના દરવાજા પાસે ઇમર્જન્સી અલાર્મની જેમ ટીંગાડવી પડત.
મારી પત્નીએ લૉકડાઉનમાં મને ખાંડનો ડબ્બો ખોલી આપવાનું કહેલું. વાઇફ જ્યારે ઘરમાં બધાની વચ્ચે આપણને ડબ્બો પકડાવે ત્યારે આપણી મર્દાનગી દાવ પર લાગી જતી હોય છે. મારા નખ GPSCની પરીક્ષા દેતા હોય એવું મને લાગ્યું. પાંચેક મિનિટ બળ કર્યા પછી ડબ્બો તો સદ્નસીબે ખૂલી ગયો, પરંતુ ત્યારે પત્નીએ મારા જ્ઞાનકોશમાં એક નવો શબ્દ ઉમેર્યો કે આ ડબ્બો દોઢે ચડી ગયો હતો.
આજે દાળ બહુ ચડી નહીં એટલે ફરી મગ ચડવા મૂક્યા છે, તમે ઍનિવર્સરી પર લાવ્યા’તા એ કૉટનની સાડી ચડી ગઈ છે.
આટલા શબ્દો ઘરમાં મને સંભળાયા અને હું શૂન્યમનસ્ક થઈને મોઢું ચડાવ્યા વગર સોફા પર બેસી ગયો. ત્યાં એક પાડોશી અંકલે ઘરે આવીને તેના જમાઈને મારી ઓળખાણ આપી કે હું સાંઈરામ દવેને છેલ્લાં વીસ વરસથી ઓળખું, તેની કારકિર્દી ચડી નહોતી ત્યારથી...!
આ લે લે...!