વાત રિટાયર્ડ ગવર્નમેન્ટ ઑફિસર, ટ્રી-ઇડિયટ અને ટ્રાફિક-સેન્સની

એક સિટીને પર્ફેક્ટ બનાવવા માટેની જે જવાબદારીઓ છે એ માત્ર ગવર્નમેન્ટ કે લોકલ ઑફિશ્યલ્સની નથી. એના માટે વ્યક્તિ પોતે પણ એટલી જ જવાબદાર હોય છે. અત્યારે હું અમદાવાદમાં છું અને અહીં સતત જોયા કરું છું કે લોકો પોતાની જવાબદારીને બહુ સારી રીતે સમજવા માંડ્યા છે. વર્ષો પહેલાંનું અમદાવાદ પણ મેં જોયું છે અને આજનું અમદાવાદ પણ હું જોઉં છું. ગવર્નમેન્ટે કામ કર્યું છે તો એની સાથોસાથ થયેલા એ કામને સતત સારું રાખવાનો પ્રયત્ન કૉમનમૅન પણ કરે છે.

વાત જો આપણે મુંબઈની અને મુંબઈકરની કરીએ તો આઇ મસ્ટ સે કે એક પણ મુંબઈકર ફરિયાદ કરવામાં માનતો નથી, તે ક્યારેય ફરિયાદ લઈને ઊભો પણ રહેતો નથી અને એટલે જ મારે કહેવું છે કે ફરિયાદ સહન કરવાને બદલે બહેતર છે કે આપણે એના વિશે ચર્ચા કરીએ. ચર્ચા કરીશું તો જ એ ફરિયાદનું સૉલ્યુશન આવશે. તમે જુઓ, ટ્રેનમાં હેરાન થતાં ટ્રાવેલ કરશે, પણ તે પોતાની આ તકલીફની ચર્ચા નહીં કરે અને એટલે જ એવી પણ ઇમ્પ્રેશન ઊભી થતી જાય છે કે આપણને પ્રશ્નો વચ્ચે રહેવાની આદત પડી ગઈ છે. કબૂલ કે પ્રશ્નો અને પ્રૉબ્લેમ રહેવાના, એ લાઇફટાઇમ રહેશે; પણ આ એ પ્રશ્નો છે જે મોટા ન થવા જોઈએ. લોકલમાં જગ્યા નથી મળતી એ હકીકત છે, મેટ્રોના બધા રૂટ શરૂ થઈ જશે એટલે એમાં થોડી રાહત થશે એવું પણ ધારી શકાય; પણ લોકલનો પ્રશ્ન મોટો તો ન જ થવો જોઈએ. પ્રશ્નો ત્યારે જ મોટા થતા હોય છે જ્યારે એના તરફ ધ્યાન આપવાનું કામ આપણે નથી કરતા. 

અમુક પ્રશ્નો મુંબઈમાં એવા છે જે મોટા થઈ રહ્યા છે, વધી રહ્યા છે. મોટા થઈ રહેલા એ પ્રશ્નો માટે સરકાર કે પછી ગવર્નમેન્ટ જેટલાં જવાબદાર નથી એટલા જવાબદાર આપણે છીએ. આપણે જે પ્રશ્નોની વાત કરીશું એ પ્રશ્નો ખરેખર તો આપણે જ સૉલ્વ કરી શકીએ છીએ. 

મુંબઈ માટે આજે સૌથી મોટો કોઈ પ્રશ્ન જો હોય તો એ છે ટ્રાફિક જૅમનો. મુંબઈ અને ટ્રાફિક જૅમ એકબીજાના પર્યાય બની ગયાં છે. દસ મિનિટથી માંડીને દસ કલાકનો ટ્રાફિક જૅમ જોવા મળ્યો છે અને એ ટ્રાફિક જૅમમાં બધા ક્યારેક ને ક્યારેક ફસાયા જ હશે. ટ્રાફિકનો પ્રશ્ન મુંબઈ માટે નવો નથી, પણ અફસોસ એ વાતનો છે કે આપણે એનું કોઈ સૉલ્યુશન શોધ્યું નહીં. મુંબઈનો ટ્રાફિકનો પ્રશ્ન હલ કરવાની જવાબદારી માત્ર ટ્રાફિક પોલીસની નથી. એની જવાબદારી આપણી પણ છે. આપણે ટ્રાફિકની બાબતમાં થોડા અવેર થવાની જરૂર છે, ટ્રાફિક-રૂલ્સની બાબતમાં જાગૃત થવાની જરૂર છે. તમે પ્રયાસ કરો તો સરળતા સાથે અને સહજતા સાથે આ કામ કરી જ શકો છો. ન્યુ યૉર્કનો જે ટ્રાફિક છે એ અનબિલીવેબલ છે, પણ એ અનબિલીવેબલ ટ્રાફિક વચ્ચે પણ ક્યાંય તમને ટ્રાફિક જૅમ જોવા નથી મળતો. આનું કારણ ટ્રાફિક-સેન્સ છે. આપણે ટ્રાફિક-સેન્સ ડેવલપ કરવાની જરૂર છે. લેન ચેન્જ અને લેન ક્રૉસિંગ જેવી વાતો પર આપણે ખૂબ ધ્યાન આપવું જોઈએ. નાહકની ઉતાવળ અને નાહકના ટર્ન આપણને અને આપણી સાથે બીજાને પણ નડતા જ હોય છે. ૧૦૦માંથી ૮૦ ટ્રાફિક જૅમ આવાં જ કારણોસર થતા હોય છે. જો આપણે શાંતિથી લેન ચેન્જ કર્યા વગર કે ખોટી લેનમાં ઘૂસ્યા વગર ડ્રાઇવ કરીએ તો મને લાગે છે કે ટ્રાફિક જૅમ જ નહીં, ટ્રાફિક પણ એટલો નહીં થાય અને ઍક્સિડન્ટનું પ્રમાણ પણ ઘટશે. આપણે ત્યાં પીક-અવર્સમાં ટ્રાફિક સૌથી વધારે હોય છે. એવા સમયે બને ત્યાં સુધી મોટાં વાહનોને રસ્તો આપવો જોઈએ, જેથી એ બીજાં નાનાં વાહનોને રોકી ન રાખે. ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરતા થઈશું તો ચોક્કસ આપણા સિટીનો ટ્રાફિકનો પ્રશ્ન હલ થશે જ થશે. 

મુંબઈનો બીજો પ્રશ્ન જો કોઈ હોય તો એ ગંદકીનો છે, જેના માટે આપણે જ જવાબદાર છીએ. આપણે એટલો કચરો પેદા કરીએ છીએ કે એ કચરાને જ નહીં, કચરાના વેસ્ટને પણ ખતમ કરતાં મહિનાઓ લાગે છે. આ માટે આપણે બને ત્યાં સુધી એવો પ્રયત્ન કરીએ કે કચરો જ્યાં-ત્યાં નાખવાનું બંધ કરીએ. ગવર્નમેન્ટ એના માટે સજાગ છે અને બીએમસીએ ડસ્ટબિન પણ મૂક્યાં છે. યાદ રાખજો, આપણો નાખેલો કચરો કોઈએ તો ઉપાડવાનો જ છે. તો આપણે કચરો જ્યાં-ત્યાં ફેંકીશું નહીં તો એ રીતે સરકારી મેનપાવર પણ બચશે અને સફાઈ-કામદારનો ઉપયોગ બીજી જગ્યાએ કરી શકાશે. રસ્તા પર સુ-સુ કરવાની પણ આપણે ત્યાં બહુ ખોટી અને ખરાબ આદત છે. આમાં પણ સુધારો કરવાની જરૂર છે. માન્યું કે આ એક કુદરતી પ્રેશર છે, પણ આ પ્રેશરને કેવી રીતે દબાવવું એ પણ આપણે શીખવું પડશે. રસ્તા પર થૂંકવાની ખરાબ આદત પણ આપણામાં એટલી છે કે આપણે ખરેખર એ જોઈને વૉમિટ કરી બેસીએ. આ બધી આદતોને તમારે તમારી જ રીતે ચેન્જ કરવાની છે. કુટેવ જો તમારી હોય તો એનાથી તમારા શહેરે હેરાન ન થવાનું હોય. જો તમને એવું લાગતું હોય કે આ તમારો ફિઝિકલ પ્રૉબ્લેમ છે તો તમે એના માટે ડૉક્ટર પાસે જાઓ, તેમની મદદ લો; પણ રસ્તા પર જ્યાં-ત્યાં થૂંકવું કે પછી સુસુ કરવા માટે ઊભા રહી જવું એ બહુ ખરાબ બાબત છે.

સ્લમ, ઝૂંપડપટ્ટી. આ મુંબઈનો ત્રીજો પ્રશ્ન છે. ધારાવી દુનિયાની સૌથી મોટી સ્લમ છે જે આપણે જાણીએ છીએ. જે સ્લમ છે એને આપણે નહીં અટકાવી શકીએ, પણ મારું કહેવું એ છે કે નવી સ્લમ ઊભી થતી રોકવી જોઈશે. આ નવી સ્લમને ઊભી થતી રોકવાનું કામ કરવું હોય તો એના માટે તમારે સાચું એજ્યુકેશન અને માર્ગદર્શન આપવું પડશે. તમારે તમારી આજુબાજુમાં રહેતા અને પ્રમાણમાં ઓછી આવક ધરાવતા સૌકોઈને સમજાવવા પડશે કે આ રીતે સ્લમમાં રહેવું યોગ્ય નથી. સ્લમમાં રહેવાના ગેરફાયદાઓ પણ દેખાડવા પડશે અને સરકાર દ્વારા આપવામાં આવતી યોજનાઓથી તેમને વાકેફ પણ કરવા પડશે. અમદાવાદમાં એક વડીલ છે, જેમનું કામ છે નાના લોકોને મળીને તેમને સરકારી યોજનાઓ સમજાવવી. સરકારી અધિકારી એવા એ વડીલે રિટાયર થયા પછી સ્વેચ્છાએ આ પ્રવૃત્તિ અપનાવી લીધી છે. સરકાર આજે બધાને હેલ્પ મળે એવી અનેક યોજનાઓ ચલાવે છે, પણ અફસોસની વાત એ છે કે સરકારની એ યોજના વિશે નાનો વર્ગ કશું જાણતો જ નથી. આ યોજનામાં અનેક યોજનાઓ એવી છે જેમાં આ નાના વર્ગને રહેવા ઘર મળે. સ્લમમાં રહેવું કોઈને ગમતું નથી, પણ તેમનીયે મજબૂરી હશે એટલે તેમણે ત્યાં રહેવું પડે છે. જો તેમને સાચું ગાઇડન્સ આપવામાં આવે તો તેઓ ચોક્કસ સારી રીતે અને સારી જગ્યાએ રહેવાનું શરૂ કરે. તેમને આ સગવડ મળે કે નહીં એ જોવાનું આપણું કામ નથી, પણ આપણે તેમને સાચી વાત કહેવી જોઈએ એ આપણી ફરજ છે. આપણે આ જવાબદારી નિભાવવી જોઈએ એવું મને લાગે છે.

પૉલ્યુશન. મુંબઈનો આ જે પ્રશ્ન છે એને દૂર કરવાનું કામ પણ આપણે જ કરવાનું છે. આપણે બને એટલાં વધુ વૃક્ષો વાવીને મુંબઈને ગ્રીન મુંબઈ બનાવી શકીએ છીએ. આના માટે તમારી પાસે જગ્યા હોવી જરૂરી નથી. તમે તમારી સોસાયટીમાં પ્લાન્ટેશન કરી શકો છો. ઘરની ગૅલરીમાં કે પછી ઘરમાં ઇન્ડોર પ્લાન્ટ રાખીને પણ ગ્રીન મુંબઈની દિશામાં ઍટ લીસ્ટ એક સ્ટેપ લઈ શકો છો. તમારી પાસે બિલ્ડિંગની ટેરેસ છે. એ ટેરેસ પર પણ સરસ મજાના કૂંડામાં પ્લાન્ટ વાવીને પૉલ્યુશન ઓછું કરવાની દિશામાં કામ કરી જ શકો છો. પ્રશ્નને રડવાનું નહીં, એની સામે લડવાનું કામ કરો. મારા-તમારા ઘરમાં રહેલું ઍરકન્ડિશનર પણ મુંબઈની ગરમીમાં વધારો કરે છે. આપણે એનો ઉપયોગ ઓછો કરવો હોય તો પહેલાં મુંબઈને ઠંડું કરવું પડશે અને મુંબઈને ઠંડું કરવા માટે પ્લાન્ટેશનનો જ રસ્તો વાપરવો પડશે. પૉલ્યુશન ઓછું કરવા માટે તમારું વેહિકલ પણ સમયસર સર્વિસ થતું રહે એ જરૂરી છે. બહુ ઓછા લોકોને ખબર છે કે આપણે ત્યાં કૉલમ લખતા આરજે ધ્વનિત અમદાવાદમાં પ્લાન્ટેશનનું બહુ મોટું કામ કરે છે. તેમણે અત્યાર સુધીમાં પાંચેક હજાર ટ્રી-પ્લાન્ટેશન કર્યું હશે. ધ્વનિતે પોતાની આ ઍક્ટિવિટીને ‘ટ્રી-ઇડિયટ’ નામ આપ્યું છે.

આપણા મુંબઈમાં આવા નેચરપ્રેમી ઇડિયટ નહીં હોય જે સિટીને બહેતર બનાવે?

 અમદાવાદમાં એક વડીલ છે જેઓ નાના લોકોને મળીને તેમને મળતી સરકારી યોજનાઓ વિશે સમજાવે છે. વડીલે રિટાયર થયા પછી સ્વેચ્છાએ આ પ્રવૃત્તિ અપનાવી છે. સરકાર બધાને હેલ્પ મળે એવી અનેક યોજનાઓ ચલાવે છે, પણ અફસોસની એ છે કે સરકારની યોજના વિશે નાનો વર્ગ કશું જાણતો જ નથી.