સરકારે ઇશ્યુ કરેલી સિક્યૉરિટીઝ એટલે કે બૉન્ડ્સમાં રોકાણ કરવા માટે અત્યાર સુધી સ્ટૉક એક્સચેન્જો દ્વારા યોજાતાં પ્રાઇમરી ઑક્શન્સમાં બિડિંગ કરવું પડતું.
પ્રતિકાત્મક તસવીર. ફોટો/આઈસ્ટોક
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ હાલમાં એના માટેની યોજના - ‘રીટેલ ડાયરેક્ટ સ્કીમ’નું ઉદ્ઘાટન કર્યું. એને પગલે હવે રીટેલ રોકાણકારો જાતે સરકારી સિક્યૉરિટીઝની લે-વેચ કરી શકશે. સરકારે ઇશ્યુ કરેલી સિક્યૉરિટીઝ એટલે કે બૉન્ડ્સમાં રોકાણ કરવા માટે અત્યાર સુધી સ્ટૉક એક્સચેન્જો દ્વારા યોજાતાં પ્રાઇમરી ઑક્શન્સમાં બિડિંગ કરવું પડતું, જે રોકાણકારોને ફાવે એવું ન હતું. આથી સરકારી સિક્યૉરિટીઝમાં રોકાણ કરનારાં ડેટ મ્યુચ્યુઅલ ફંડ્સ મારફતે રોકાણ કરવામાં આવતું.
સરકારે ઇશ્યુ કરેલી સિક્યૉરિટીઝ હોવાને લીધે આ રોકાણ સંપૂર્ણપણે સલામત ગણાય છે. વળી, છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં સરકાર વધુ કરજ લેવા લાગી હોવાથી આ માર્કેટનો વિસ્તાર કરવાની જરૂર વર્તાઈ રહી છે. રીટેલ ડાયરેક્ટ સ્કીમને લીધે હવે એ શક્ય બનશે.
બીજી નોંધનીય બાબત છે કે અત્યાર સુધીમાં બૅન્કો, વીમા કંપનીઓ અને મ્યુચ્યુઅલ ફંડ્સ જેવા સંસ્થાકીય રોકાણકારો જ સરકારી સિક્યૉરિટીઝની માર્કેટમાં વર્ચસ ધરાવતા હતા. એમના માટે પાંચ કરોડ કે વધુ મૂલ્યની લોટ સાઇઝ હોય છે. રીટેલ રોકાણકારો ડેટ ફંડ મારફતે રોકાણ કરી શકતા હતા, પરંતુ લૉન્ગ ટર્મ કૅપિટલ ગેઇન્સની દૃષ્ટિએ એમાં ત્રણ વર્ષ સુધી રોકાણ રાખી મૂકવું પડતું, જેને લીધે ઘણા રીટેલ રોકાણકારો એનાથી દૂર જ રહેતા.
ભારતમાં કૉર્પોરેટ બૉન્ડ માર્કેટ રીટેલ રોકાણકારોમાં પ્રમાણમાં વધુ લોકપ્રિય છે, પણ હવે રીટેલ ડાયરેક્ટ સ્કીમને પગલે સરકારી સિક્યૉરિટીઝ (જી-સેક) માર્કેટમાં રીટેલ રોકાણકારોનો સહભાગ વધશે. આ યોજના હેઠળ સૉવરિન ગોલ્ડ બૉન્ડમાં પણ રોકાણ કરી શકાશે.
કોણ રોકાણ કરી શકે?
ઉક્ત સ્કીમ હેઠળ કોઈ પણ રીટેલ રોકાણકાર રોકાણ કરી શકે છે. એના માટે રિઝર્વ બૅન્ક પાસે રીટેલ ડાયરેક્ટ ગિલ્ટ (આરડીજી) અકાઉન્ટ ખોલાવવું પડશે. રોકાણકાર પાસે આવકવેરા ખાતાએ આપેલો પરમેનન્ટ અકાઉન્ટ નંબર (પૅન) હોવો ફરજિયાત છે. એ ઉપરાંત સેવિંગ્સ બૅન્ક અકાઉન્ટ, કેવાયસી (નો યૉર કસ્ટમર) દસ્તાવેજો, ઈ-મેઇલ ઍડ્રેસ અને મોબાઇલ નંબર આવશ્યક છે. ફૉરેન એક્સચેન્જ મૅનેજમેન્ટ ઍક્ટ (ફેમા) હેઠળ જે બિનરહીશ ભારતીયો સરકારી સિક્યૉરિટીઝમાં રોકાણ કરવાને પાત્ર છે તેઓ પણ આ યોજનામાં સહભાગી થઈ શકે છે.
કાર્યપ્રણાલી
રોકાણકારે રિઝર્વ બૅન્ક પાસે આરડીજી અકાઉન્ટ ખોલાવવું પડે છે. એના માટે એની વેબસાઇટ (www.rbiretaildirect.org.in) પર રજિસ્ટ્રેશન કરાવવું આવશ્યક છે. એક વ્યક્તિના નામે અથવા સંયુક્તપણે વધુ વ્યક્તિઓનાં નામે અકાઉન્ટ ખોલાવી શકાય છે. દરેક ખાતાધારકનું કેવાયસી થયેલું હોવું જોઈએ. એ પ્રક્રિયા પૂરી થયા બાદ ખાતાની વિગતો ઈ-મેઇલ મારફતે મોકલવામાં આવશે. આ ખાતામાં નોમિનેશન કરાવવાનું ફરજિયાત રહેશે.
આરડીજી અકાઉન્ટ ખોલાવવા માટે કે ચાલુ રાખવા માટે કોઈ ફી આપવી નહીં પડે. પ્રાઇમરી ઑક્શન્સમાં ભાગ લેવો હશે તો એના માટે બિડ કરવાની પણ કોઈ ફી લેવામાં નહીં આવે. ફક્ત નાણાં ટ્રાન્સફર કરવા માટે પેમેન્ટ ગેટવેની કોઈ ફી હશે તો એ ચૂકવવાની રહેશે. આ યોજનાનો મુખ્ય ફાયદો એ છે કે સેકન્ડરી જી-સેક માર્કેટમાં પણ રીટેલ રોકાણકારો સરકારી સિક્યૉરિટીઝની લે-વેચ શૅરબજારમાં થાય એ રીતે સહેલાઈથી કરી શકશે. રીટેલ ડાયરેક્ટ પોર્ટલ મારફતે સેકન્ડરી માર્કેટ પોર્ટલ પર જઈ શકાશે. સેકન્ડરી માર્કેટમાં ભાગ લેવા ઇચ્છુક રોકાણકારને ક્લિયરિંગ કૉર્પોરેશન ઑફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ પાસેથી આઇડી મળશે, જેની મદદથી સેકન્ડરી માર્કેટ પોર્ટલના ઑર્ડર મૅચિંગ અને રિક્વેસ્ટ ફૉર ક્વૉટ સેગમેન્ટમાં જઈ શકાશે. આ પોર્ટલ પર નેટ બૅન્કિંગ કે યુપીઆઇ મારફતે નાણાં ટ્રાન્સફર કર્યા પછી જ સિક્યૉરિટીઝ ખરીદી કરવા માટેના ઑર્ડર આપી શકાય છે. વેચાણ માટેના ઑર્ડર પણ ખાતામાં રહેલી બૅલૅન્સ સિક્યૉરિટીઝ અનુસાર મૂકી શકાશે. ઑર્ડર પ્રમાણેનો સોદો પાર પડ્યા બાદ બીજા દિવસે એનું સેટલમેન્ટ થાય છે, અર્થાત્ રોકાણકારના ખાતામાં સિક્યૉરિટીઝ આવી જાય છે. સોદો પાર પડ્યા બાદ ખાતામાં જે નાણાં બચશે એ રોકાણકારના સંલગ્ન બૅન્ક ખાતામાં રિફંડ કરવામાં આવશે, એની વિગતો રોકાણકારને પોર્ટલ પરથી મળી શકશે. એને લગતા ઈ-મેઇલ અને એસએમએસ પણ મોકલવામાં આવશે.
સરકારી સિક્યૉરિટીઝના પ્રાઇમરી ઇશ્યુમાં સહભાગી થવા માટે ક્લિયરિંગ કૉર્પોરેશન રીટેલ રોકાણકારોની બિડને ભેગી કરશે. વૉવરિન ગોલ્ડ બૉન્ડ માટે પણ આ જ વ્યવસ્થા રહેશે. રીટેલ રોકાણકારો માટે બિનસ્પર્ધાત્મક બિડિંગ થશે. બધા રીટેલ રોકાણકારોની એકસામટી બિડ ક્લિયરિંગ કૉર્પોરેશન જમા કરશે. સૉવરિન ગોલ્ડ બૉન્ડ માટે દરેક બિડ સીધી રિઝર્વ બૅન્કને મોકલવામાં આવશે. બિડિંગ માટેના સમયગાળા દરમિયાન આરડીજી ખાતાધારક બિડ મૂકી શકશે અને પાછી પણ ખેંચી શકશે. સરકારી સિક્યૉરિટીઝ માટે ઓછામાં ઓછા ૧૦,૦૦૦ રૂપિયાની મૂળ કિંમત અને એના ગુણાંક અનુસાર બિડ કરવાની રહેશે. દરેક રોકાણકાર સંબંધિત સિક્યૉરિટી માટે માત્ર એક સક્રિય બિડ કરી શકશે. સૉવરિન ગોલ્ડ બૉન્ડમાં ઓછામાં ઓછા એક યુનિટ માટે અરજી કરી શકાશે.
સરકારી સિક્યૉરિટીઝ પર નિશ્ચિત વ્યાજ મળે છે, જે રોકાણકારને નિશ્ચિત તારીખે આરડીજી અકાઉન્ટ સાથે સંકળાયેલા સેવિંગ્સ ખાતામાં મળશે. સિક્યૉરિટીઝની પાકતી મુદતે એની મુદ્દલ પણ ખાતામાં જમા થશે.
